V12.KN-PP. Chiếc thuyền ngoài xa

“Chiếc thuyền ngoài xa”
( một ẩn dụ nghệ thuật của nhà văn Nguyễn Minh Châu
Lê Ngọc Chương, Trường THPT Phan Đình Phùng - Krông Păc, Đắk Lắk, 08/2009


Không những ngẫu nhiên mà có người cho rằng Nguyễn Minh Châu là nhà văn của những biểu tượng. Bởi lẽ, trong tác phẩm của mình, Nguyễn Minh Châu thường không trực tiếp phát biểu ra những suy nghĩ, quan điểm mà chỉ bộc lộ những suy nghĩ cách nhìn về cuộc đời của mình qua những biểu tượng, những hình tượng đa nghĩa. Cách đặt tên tác phẩm, tên nhân vật và xây dựng hình tượng trong truyện ngắn Mảnh trăng cuối rừng của ông là một ví dụ. Và có lẽ hình tượng “Chiếc thuyền ngoài xa” trong truyện ngắn cùng tên của ông cũng như vậy.
Tên truyện ngắn là: Chiếc thuyền ngoài xa, và qủa thật, hình ảnh chiếc thuyền ngần như xuất hiện xuyên suốt trong câu chuyện và nhà văn mang đến cho người đọc. Bắt đầu từ yêu cầu của người trưởng phòng “lắm sáng kiến” đối với nhân vật xưng “tôi” - người nghệ sỹ nhiếp ảnh: “…chúng ta sẽ mang đến cho mỗi gia đình một bộ sưu tập về thuyền và biển, không có người. Hoàn toàn thế giới tỉnh vật”. Tiếp đó là hình ảnh chiếc thuyền “mới đóng xong vẫn còn thơm mùi gỗ lẫn mùi dầu rái”, rồi tiếp theo nữa là “một nhóm trừng dăm bảy chiếc thuyền vó vừa tắt đèn” và cuối cùng tập trung vào “một chiếc thuyền lước vó…đang chèo thắng vào trước mặt tôi”. Đây chính là chiếc thuyền ngoài xa.
Hình ảnh “Chiếc thuyền ngoài xa” được nhà văn khắc hoạ rất ấn tượng: “mũi thuyền in một nét mơ hồ, loè nhoè vào bầu trời sương mù trắng như sữa pha đôi chút màu hồng do ánh mặt trời chiếu vào. Vài bóng người lớn lẫn trẻ con ngồi im phăng phắc như tượng trên chiếc mui khum khum đang hướng mặt vào bờ”. Hình hản đó mang một “vẻ đẹp thực sự đơn giản và toàn bích” - vẻ đẹp của “một bức tranh bằng mực Tàu của một danh hoạ thời cổ”, và tất cả vẻ đẹp đó đã được người nghệ sỹ nhiếp ảnh của chúng ta thu vào một tấm ảnh mà nó “được treo ở rất nhiều nơi, nhất là trong các gia đình sành nghệ thuật”.
Hình ảnh “Chiếc thuyền ngoài xa” giờ đã hóa thân thành một tác phẩm nghệ thuật để mọi người nhìn ngắm, chiêm ngưỡng với tất cả những vẻ đẹp về màu sắc, đường nét, bố cục… và khi thưởng thức bức ảnh đó, những người sành nghệ thuật có thể có cái cảm giác “trở nên bối rối”, cảm thấy “trái tim như có các gì bóp thắt vào” và “khám phá thấy các chân lý của sự hoàn thiện, khám phá thấy các khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn”… như cái cảm giác mà “tôi” đã từng có.
 Nhưng có một điều mà ngoài người thợ chụp ảnh ra, dù có là người “sành nghệ thuật” đến đâu, cũng không ai khám phá ra được: Đó là những con người, những cuộc đời, những số phận đầy trớ trêu, nghịch lý đã, đang và còn sẽ tiếp tục sống quay quắt bên trong chiếc thhuyền ấy. Một người vợ nhẫn nhục cam chịu một cách tự nguyện những trận đòn thịnh nộ của anh chồng với “ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng” chỉ vì chiếc thuyền ấy, gia đình ấy (với trên dưới mười con người) cần có ông ta chèo chống lúc phong ba; một đứa con trai yêu mẹ đến nỗi định giết cả bố mình… Cái sự thật bên trong ấy chỉ được người thợ chụp ảnh nhận ra khi “chiếc thuyền đâm thẳng vào chỗ tôi đứng” – tức là ở một khoảng cách gần, rất gần!
 Với chi tiết này, câu chuyện dường như đã mở ra hai hình ảnh, hai thế giới khác hẳn: Chiếc -thuyền – ngoài – xa mang lại vẻ đẹp hoàn mỹ cho một tấm ảnh, còn Chiếc -thuyền – khi - đến - gần lại làm vỡ ra một hiện thực nghiệt ngã đến xót xa của số phận con người. Vậy nên, có thể nói hình tượng “Chiếc thuyền ngoài xa” đích thực là một ẩn dụ nghệ thuật có dụng ý của nhà văn Nguyễn Minh Châu. Giải mã hình tượng ẩn dụ đó, người đọc sẽ nhận ra một thông điệp mà nhà văn truyền đi, rằng cuộc đời vỗn dĩ là nơi sản sinh ra cái đẹp trong nghệ thuật nhưng không phải bao giờ cuộc đời cũng là nghệ thuật, và rằng con người ta cần có một khoảng cách để chiêm ngưỡng vẻ đẹp của nghệ thuật nhưng để khám phá những bí ẩn bên trong thân phận con người và cuộc đời thì phải tiếp cận với cuộc đời, đi vào cuộc đời và sống cùng cuộc đời.
 Chính vì thế, cho dù chỉ là những bức ảnh “hoàn toàn thế giới tỉnh vật” (hay nói