V.NCKH. Phương thức tạo từ ngữ trong Tiếng Việt hiện đại

VỀ MỘT SỐ PHƯƠNG THỨC TẠO TỪ NGỮ
TRONG TIẾNG VIỆT HIỆN ĐẠI
(qua khảo sát một số tờ báo tại thành phố Hồ Chí Minh)
ĐÀO MỤC ĐÍCH(
Trong giai đoạn mở cửa và hội nhập, tiếng Việt đang phát triển mạnh, đa dạng hơn, phong phú và hiện đại hơn. Trong bài báo này, qua khảo sát một số tờ báo tại Thành phố Hồ Chí Minh như Tuổi Trẻ, Thanh Niên, Người Lao Động, Sài Gòn Giải Phóng, Phụ Nữ,…. chúng tôi bước đầu lược quy và khảo sát ba phương thức cấu tạo sau: (i) phương thức gán thêm một hay nhiều nghĩa mới cho một hình thức âm thanh cũ (xu hướng mở rộng nghĩa), (ii) xu hướng cấu tạo từ dựa vào các mô hình kết hợp đã có, (iii) xu hướng vay mượn từ ngữ của các ngôn ngữ khác (đặc biệt là tiếng Anh và tiếng Hán).
I - XU HƯỚNG MỞ RỘNG NGHĨA
Phát triển thêm nghĩa mới hay mở rộng nghĩa là một trong những con đường làm giàu từ vựng. Theo con đường này, mặt ngữ âm của các đơn vị từ vựng tiếng Việt vốn có vẫn giữ nguyên, nhưng mặt ngữ nghĩa lại biến đổi, phát triển.
Ví dụ 1: Thị trường nhà đất đóng băng ở mức cao (TN, 5/11/2002) (1).
Đóng băng trong ví dụ trên hàm ý là thị trường nhà, đất không bán được, sắc thái nghĩa mới này khác với nghĩa của từ đóng băng trong từ điển (2) là: kết đọng lại thành cái có trạng thái cố định, có hình dáng không thay đổi.
Ví dụ 2: Chúng tôi sẽ siết chặt quản lý các dự án xây dựng nhà ở không phải để đất đai đóng băng mà để các dự án thật sự phát triển (NLĐ, 8/5/2002). (3)
Đóng băng trong ví dụ này dựa vào ngữ cảnh có thể thấy hàm ý nhiều tổ chức, cá nhân đã nhận đất nhưng không thực hiện đầu tư xây dựng nhà ở hoặc triển khai dự án quá chậm. Và vì vậy chính quyền cần phải có những biện pháp thích hợp để các dự án đóng băng phải đi vào hoạt động, nghĩa là đất dự án sẽ tan băng (NLĐ, sđd)
Cũng đóng băng nhưng trong ví dụ sau, nghĩa lại hoàn toàn khác.
Ví dụ 3: Vốn xóa đói giảm nghèo đóng băng trong ngân hàng (TT,27/9/2001) (4)
Vốn bị đóng băng trong ngân hàng có ý nghĩa là số vốn đó chưa được giải ngân, chưa được rút ra khỏi ngân hàng, để đầu tư nhằm giúp xóa đói giảm nghèo.
Ví dụ 4: Tổng thống Bush… ra lệnh đóng băng tài sản của 3 tổ chức mà Mỹ cho là hậu thuẫn cho phong trào Hamas… (TT, 6/12/2001).
Ở đây đóng băng lại có nghĩa là phong toả.
Theo từ điển nghĩa thứ hai của đánh bóng là: Làm cho bóng bằng cách chà xát trên bề mặt, ví dụ như: đánh bóng bàn ghế, đánh bóng đồ đồng,… Xét ví dụ sau:
Ví dụ 5: Với quyết định đầu tiên về chính sách quốc tế (không kích Irắc), Bush đã thất bại trong việc đánh bóng hình ảnh tên tuổi của mình (TT, 4/3/2001).
Tương tự, trong ví dụ sau:
Ví dụ 6: Khi công bố tiền thưởng cho vận động viên, ngoài việc kích thích tâm lý vận động viên rất hiệu quả đó còn là hình thức đánh bóng tên tuổi của các doanh nghiệp (TT, 30/9/2001).
Do có sự tương ứng trong mối quan hệ liên tưởng nên cách kết hợp trên cũng dễ được chấp nhận, có điều đánh bóng trong hai ví dụ trên đã mang thêm nét nghĩa mới, biểu thị thái độ đánh giá âm tính của người viết.
II - XU HƯỚNG CẤU TẠO TỪ DỰA VÀO CÁC MÔ HÌNH KẾT HỢP ĐÃ CÓ
Các đơn vị mới được hình thành từ các yếu tố có sẵn, dựa vào các mô hình đã có theo xu hướng lấp dần các ô trống theo từng mẫu cấu tạo để hướng tới sự hài hòa hoàn chỉnh trong hệ thống.
Các yếu tố cấu tạo được lựa chọn dựa vào mối quan hệ liên tưởng
Từ những từ vốn có trong hệ thống, các đơn vị từ mới được hình thành dựa vào sự tương ứng nhờ mối quan hệ liên tưởng. Các đơn vị từ mới này được hình thành bằng cách kết hợp một thành tố cố định với một hoặc nhiều thành tố khác đứng trước hoặc sau thành tố cố định. So sánh những từ cũ (những từ không gạch chân) và những từ mới (những từ gạch chân) sau đây:
Hóa đơn khống - dự toán khống, nghiệm thu khống, kê khống, bán khống, ký khống, chứng từ khống, khế ước khống, quyết toán khống, công lệnh khống, giấy phép khống,…
Vật ảo - giá ảo