Bồi dưỡng học sinh tự học bằng sơ đồ tư duy

Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
MÔN VẬT LÝ 6
KÍNH CHÀO QUÝ THẦY CÔ VỀ DỰCHUYÊN ĐỀ
BÁO CÁO ĐỀ TÀI SÁNG KIỀN KINH NGHIỆM
GIÁO VIÊN: CAO ĐINH HƯƠNG HỒNG NGỌC
TRƯỜNG THCS BÌNH THẮNG- DĨ AN- BÌNH DƯƠNG
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
MỘT VÀI KINH
NGHIỆM VỀ VIỆC BỒI DƯỠNG HỌC SINH
NĂNG LỰC TỰ HỌC BẰNG SƠ ĐỒ TƯ DUY
ĐỂ HỌC TỐT CHƯƠNG I PHẦN CƠ HỌC VẬT LÍ 6
ĐỀ TÀI:
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
I MỞ ĐẦU:
Lí do chọn đề tài.
Mục đích đề tài
Nhiệm vụ đề tài.
Phương pháp nghiên cứu.
Phạm vi nghiên cứu. đối tượng nghiên cứu.
Khẳng định tính mới của đề tài.
II NỘI DUNG
Cơ sở khoa học.
Thực trạng.
Nội dung.
Đánh giá học sinh
Bồi dưỡng học sinh

MỤC LỤC
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
III. KẾT LUẬN:
Kết quả đạt được
Ý nghĩa
Nhận định chung khi áp dụng
Hướng phát triển đề tài
Ý kiến đề xuất
IV. TÀI LIỆU THAM KHẢO
V. PHẦN PHỤ LỤC
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
1. MỤC ĐÍCH YÊU CẦU:
Mục đích đề tài đề ra được sử dụng kĩ thuật dạy học dùng sơ đồ tư duy để hướng dẫn bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh học tốt phần I cơ học vật lí lớp 6. Làm cho học sinh yêu thích nắm vững kiến thức một cách khoa học.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
2. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI:
Năm học 2010-2011 có nhiều sự cải tiến trong cách ra đề thi tốt nghiệp THPT, đề mở yêu cầu của bộ giáo dục và đào tạo thí sinh không chỉ học thuộc lòng, làm bài tập là có thể làm bài được mà người học phải biết vận dụng kiến thức học được để suy luận, từ đó làm bài mới đạt điểm cao, là một giáo viên môn vật lí nhất là lớp 6 đầu cấp, làm thế nào giúp các em học sinh có một phương pháp học tập theo lối hiện đại, lượng kiến thức quá nhiều, quá lớn các em không thể nhớ hết được,
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
học trước quên sau, ghi chép theo lối truyền thống làm các em nhàm chán, biếng học, qua nhiều năm thực hiện tôi nhận thấy kỹ thuật dạy học mới rất hay. Để giúp học sinh ghi chép tốt, nhớ lâu, hiểu kĩ từ lớp nền tảng tôi đúc kết kinh nghiệm qua đề tài: “Một vài kinh nghiệm về việc hướng dẫn bồi dưỡng học sinh năng lực tự học bằng sử dụng sơ đồ tư duy để học tốt chương I phần cơ học vật lí lớp 6”.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
3.THỰC TRẠNG:
- Dạy học theo lối đọc chép như trước đây rồi cho học sinh học thuộc lòng học sinh không ghi nhớ kĩ, học rồi quên rồi, môn vật lí yêu cầu phải làm thí nghiệm rồi rút ra kết luận không thể học theo lối học thuộc lòng được.
Khi giáo viên giảng cho học sinh tự ghi bài nhiều em không biết ghi, ghi bài không đầy đủ dẫn đến khó học bài, không hiểu bài, ngán học môn vật lí, mất căn bản.
- Lối học chép không phát triển tư duy lôgic, không tạo cho học sinh biết phân tích tổng hợp một vấn đề thành thói quen.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Cách chép bài theo truyền thống làm cho học sinh nhàm chán không có tác dụng học sinh nhớ lâu.
Dạy học sinh theo truyền thống không còn phù hợp với thời đại ngày nay vì thông tin trên truyền thông nhanh như vũ bão, không thể tích lũy thành kiến thức để thực hành giúp người học nối kết được kiến thức thành một bức tranh tổng thể tạo cho học sinh nhớ lâu đầy đủ, rõ ràng
Dạy học theo truyền thống thầy ghi gì học sinh chép nấy, giáo viên làm dùm học sinh, không phát triển tư duy .Học sinh không tự học, không có thầy học sinh học không được dẫn đến học sinh không tự tin, cứ phải đi học thêm.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
4. NỘI DUNG
A- Cơ sở khoa học:
Tôi trang bị cho mình kĩ về: kĩ thuật dạy học Sơ đồ tư duy. Sơ đồ tư duy là một công cụ tổ chức tư duy, là con đường dễ nhất để chuyển tải thông tin vào bộ não rồi đưa thông tin ra ngoài bộ não. Đồng thời là một phương tiện ghi chép đầy sáng tạo và rất hiệu quả theo đúng nghĩa của nó: “sắp xếp” ý nghĩ. Sơ đồ tư duy là một hình thức ghi chép có thể sử dụng màu sắc và hình ảnh, để mở rộng và đào sâu các ý tưởng. Nhờ sự kết nối giữa các nhánh, các ý tưởng được liên kết với nhau khiến sơ đồ tư duy có thể bao quát được các ý tưởng trên một phạm vi sâu rộng.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Tính hấp dẫn của hình ảnh, âm thanh,… gây ra những kích thích rất mạnh lên hệ thống rìa (hệ thống cổ áo) của não giúp cho việc ghi nhớ được lâu bền và tạo ra những điều kiện thuận lợi để vỏ não phân tích, xử lí, rút ra kết luận hoặc xây dựng mô hình về đối tượng cần nghiên cứu.
* Mục tiêu: Sử dụng trong dạy và học mang lại hiệu quả cao, phát triển tư duy lôgic, khả năng phân tích tổng hợp, học sinh hiểu bài, nhớ lâu, thay cho ghi nhớ dưới dạng thuộc lòng, học “vẹt”.
* Tác dụng đối với học sinh: Phù hợp với tâm sinh lí học sinh, đơn giản dễ hiểu thay cho việc ghi nhớ lí thuyết bằng ghi nhớ dưới dạng sơ đồ hóa kiến thức.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
* Cơ sở sinh lí thần kinh:
Những thành tựu nghiên cứu trong những năm gần đây cho thấy, bộ não không tư duy theo dạng tuyến tính mà bằng cách tạo ra những kết nối, những nhánh thần kinh. Việc ghi chép tuần tự theo lối truyền thống với bút và giấy có dòng kẻ đã khiến cho con người cảm thấy nhàm chán. Từ trước đến nay, đã có một số quan điểm cho rằng, con người không sử dụng hết 100% công suất của bộ não, thậm chí có ý kiến cho rằng: trong cuộc đời, mỗi người chỉ sử dụng 10% các tế bào não, 90% tế bào còn lại ở trạng thái ngủ yên vĩnh viễn. Những nghiên cứu bằng ảnh cộng hưởng từ chức năng cho thấy, toàn bộ não hoạt động một cách đồng bộ trong các hoạt động tinh thần của con người và quá trình tư duy là sự kết hợp phức tạp giữa ngôn ngữ, hình ảnh, khung cảnh, màu sắc, âm thanh, và giai điệu. Tức là, quá trình tư duy đã sử dụng toàn bộ các phần khác nhau trên bộ não.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Ví dụ: khi học sinh tiến hành thí nghiệm, não trái đóng vai trò thu thập số liệu; còn não phải đóng vai trò xây dựng sơ đồ thí nghiệm, bố trí các dụng cụ đo, thu thập hình ảnh về đối tượng cần nghiên cứu. Ngoài ra, tính hấp dẫn của hình ảnh, âm thanh, kết quả bất ngờ của thí nghiệm,… gây ra những kích thích rất mạnh lên hệ thống rìa (hệ thống cổ áo) của não giúp cho việc ghi nhớ được lâu bền và tạo ra những điều kiện thuận lợi để vỏ não phân tích, xử lí, rút ra kết luận hoặc xây dựng mô hình về đối tượng cần nghiên cứu.
* Cơ sở tâm lí học:
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Trực giác đóng vai trò quan trọng trong sáng tạo. Cơ sở của trực giác là trí tưởng tượng khoa học. Trí tưởng tượng là khả năng tạo hình ảnh phản ánh đối tượng cho trước ở trong óc. Trí tưởng tượng đóng vai trò quan trọng trong sáng tạo bởi con người tưởng tượng ra cái mới ở trong óc rồi mới biến nó thành hiện thực.
Khi ta suy nghĩ về một vấn đề gì đó, thông tin được tích lũy trong não một cách dần dần. Bằng trí tưởng tượng của mình, con người xây dựng các sơ đồ, mô hình và tiến hành thao tác với các “vật liệu” ấy. Khi được những sự kiện mới làm nảy sinh, kích thích, khơi gợi, những thông tin từ trong não bật ra tự nhiên và dễ dàng, giúp con người phán đoán nhanh và cái mới xuất hiện.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Những hình vẽ, kí hiệu, màu sắc đóng vai trò quan trọng trong tưởng tượng ví chúng là những “vật liệu neo thông tin”, nếu không có chúng thì không thể tạo ra được sự liên kết giữa các ý tưởng.
Với cách thể hiện gần như cơ chế hoạt động của bộ não, sơ đồ tư duy có thể phục vụ một số mục đích. Ba trong số những mục đích chính là làm cho tư duy trở nên nhìn thấy được qua sơ đồ là:
Tìm hiểu hiểu những gì ta biết, giúp xác định những khái niệm then chốt, thể hiện mối liên hệ giữa các ý tưởng và lập nên một mẫu có nghĩa từ những gì ta biết và hiểu, do đó giúp ghi nhớ một cách bền vững.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Trợ giúp lập kế hoạch cho một hoạt động hoặc một dự án thông qua tổ chức và tập hợp các ý tưởng và thể hiện mối liên hệ giữa chúng.
Trợ giúp đánh giá kinh nghiệm hoặc kiến thức thông qua quá trình suy nghĩ về những yếu tố chính trong những gì đã biết hoặc đã làm.
Trong sơ đồ tư duy, học sinh được tự do phát triển các ý tưởng, xây dựng mô hình và thiết kế mô hình vật chất hoặc tinh thần để giải quyết những vấn đề thực tiễn. Từ đó, cùng với việc hình thành được kiến thức, các kĩ năng tư duy (đặc biệt kĩ năng tư duy bậc cao) của học sinh cũng được phát triển.
Với việc lập sơ đồ tư duy, học sinh không chỉ là người tiếp nhận thông tin mà còn cần phải suy nghĩ về các thông tin đó, giải thích nó và kết nối nó với cách hiểu biết của mình. Và điều quan trọng hơn là học sinh học được một quá trình tổ chức thông tin, tổ chức các ý tưởng.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Học sinh cần được giới thiệu nhiều cách tổ chức thông tin dưới dạng sơ đồ tư duy: sơ đồ thứ bậc, sơ đồ mạng, sơ đồ chuỗi, sơ đồ quan hệ toàn bộ/một phần…
Giáo viên đưa ra các câu hỏi để gợi ý học sinh lập sơ đồ (thấy được quan hệ giữa từ khóa với các từ khóa thứ cấp hay chủ đề chính với các chủ đề nhỏ).
Khuyến khích học sinh phát triển, sắp xếp ý tưởng để hoàn thành sơ đồ
Cần lưu ý rằng không có cách nào là tốt nhất hoặc thích hợp nhất với mọi người.
Một số học sinh thích sắp theo hàng, một số khác thích dạng hình học, lại có người thích sắp xếp một cách tự do hơn. Điều này liên quan rất nhiều đến nhân cách học của mỗi cá nhân cũng như kinh nghiệm của người học.
Một số lưu ý khi tổ chức dạy học sử dụng sơ đồ tư duy
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Ví dụ: Thay vì tổ chức cho học sinh ôn tập theo cách truyền thống, giáo viên có thể triển khai các nội dung cần ôn tập bằng cách sử dụng sơ đồ tư duy, tạo điều kiện cho học sinh có cơ hội sử dụng kiến thức đã học, vận dụng chúng vào thực tế. Dưới đây là một phương án sử dụng sơ đồ tư duy khi ôn tập chương “Điện học” (lớp 9)
Giáo viên có thể nêu một câu hỏi khái quát: “Hãy sử dụng sơ đồ tư duy để tìm hiểu các vấn đề liên quan đến điện”. Học sinh suy nghĩ về câu hỏi trên và đưa ra câu trả lời (đầu tiên) cho câu hỏi chính (vẽ sơ đồ tư duy ứng với từ khóa trung tâm là Điện). Lần lượt bổ sung từ ngữ/ý tưởng vào câu trả lời cho câu hỏi chính.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Học sinh đưa ra các vấn đề liên quan đến điện như : sản xuất điện, sử dụng điện, mắc mạch điện, tiết kiệm điện, sử dụng an toàn điện,… Học sinh đọc ý kiến của các thành viên trong nhóm và thống nhất. Đó chính là các từ khóa cấp 1
Từ từ khóa cấp 1, giáo viên có thể sử dụng kĩ thuật đặt câu hỏi 5W1H (câu hỏi “Là gì?” (What) ; “Khi nào?” (When) ; “Ai?” (Who) ; “Ở đâu?” (Where) ; “Vì sao?” (Why) ; “Như thế nào?” (How) để yêu cầu học sinh đưa ra các vấn đề liên quan đến các từ khóa cấp 2. Học sinh thảo luận về các câu trả lời khác nhau và cố đánh dấu những đặc điểm chính chính yếu (gạch chân hoặc dùng màu khác nhau). Ví dụ, với câu hỏi: “Có những nguồn năng lượng nào có thể sản xuất ra điện?”, học sinh sẽ phát triển sơ đồ và điền các từ khóa : thủy điện, nhiệt điện, điện hạt nhân,..
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Hay như với câu hỏi: “Làｍ thế nào có thể tiết kiệm điện?”, học sinh có thể điền tiếp vào hồ sơ các từ khóa như: giảm thời gian sử dụng điện, sử dụng thiết bị an toàn điện,…Đó chính là các từ khóa cấp 2.
Một số ví dụ và gợi ý sau cho việc sử dụng sơ đồ tư duy một cách dễ dàng và hiệu quả trong dạy và học nhiều môn học khác nhau như Địa lí, Lịch sử, Ngoại ngữ, Vật lí, Sinh học, v.v…:
Để tóm tắt kiến thức về Giữ gìn vệ sinh cho học sinh, giáo viên có thể sử dụng một Sơ đồ Tư duy với từ khòa trung tâm là “Giữ gìn vệ sinh”, xung quanh từ khóa này là các từ khóa cấp 1 “Ăn sạch”, “Uống sạch”, “Giữ vệ sinh cơ thể”.., sau đó đề nghị các em tiếp tục điền thêm các từ khóa cấp độ nhỏ hơn, v.v…
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Để dạy về các loại trái cây thường được dùng trong đời sống hằng ngày, giáo viên có thể đưa ra từ khóa “Trái cây”, sau đó đề nghị các em nêu tên các loại trái cây mà các em biết, kế tiếp mời các nhóm khác lên triển khai các ý tưởng xung quanh một loại trái cây đã được nêu tên về các mặt: hình dáng quả, cấu tạo, thời điểm xuất hiện trong năm, v.v…
Sau khi học hết chương về cấu tạo của nguyên tử, giáo viên có thể yêu cầu học sinh trình bày lại cấu tạo của nguyên tử với các yếu tố; nhân, vỏ, điện tích, khối lượng, v.v… dưới dạng một sơ đồ tư duy.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Hay khi nghiên cứu một dự án về rắn, với từ khóa là “Rắn”, học sinh có thể phát triển ý tưởng để xây dựng một sơ đồ tư duy như hình dưới đây:
Sắc tố
Rắn
Tên la tinh
Giải phẫu
Môi trường sống
Thức ăn
Phương pháp giết mồi




SƠ ĐỒ TƯ DUY VỚI CHỦ ĐỀ VỀ RẮN
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Tóm lại:Sơ đồ tư duy có thể sử dụng trong các bài học, môn học và các cấp học, với các mức độ và nội dung khác nhau. Để đảm bảo sơ đồ tư duy phát huy được tác dụng giúp cho học sinh phát triển tư duy, ghi nhớ kiến thức một cách cụ thể, chính xác theo cấu trúc trật tự lôgic của vấn đề/ nội dung / chủ đề, giáo viên cần chuẩn bị nội dung và hệ thống các câu hỏi khơi gợi để học sinh động não phát triển bổ sung ý kiến. Trong quá trình phát triển ý tưởng, các ý kiến của học sinh đều được tôn trọng và ghi nhận, sau đó giáo viên gợi ý để học sinh tự sắp xếp, điều chỉnh hoàn thiện hồ sơ. Như vậy giào viên đóng vai trò là người hướng dẫn, học sinh là chủ thể của hoạt động, tìm kiếm và phát hiện kiến thức mới trên cơ sở kiến thức và kinh nghiệm đã có của mỗi học sinh.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Giáo viên không nên xây dựng sơ đồ rồi giảng giải để học sinh công nhận, điều này mang tính hình thức, áp đặt không hiệu quả.
Vấn đề cốt lõi ở kĩ thuật này là giáo viên chỉ nêu chủ đề/ nội dung chính rồi tổ chức để học sinh tự tìm kiếm, phát hiện các kiến thức/ nội dung/ vấn đề liên quan, người học thực sự là chủ thể hoạt động.
Với kĩ thuật sơ đồ tư duy tôi sử dụng hướng dẫn học sinh ở phần củng cố kiến thức học sinh để hệ thống lại toàn bài . Học sinh chuẩn bị bài bằng sơ đồ tư duy, thảo luận nhóm để xây dựng bài mới bằng sơ đồ tư duy.
Chương I: Cơ học vật lí lớp 6 gồm có 17 bài
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Bài 1. Đo độ dài
Bài 2. Đo độ dài (tiếp theo)
Bài 3. Đo thể tích chất lỏng
Bài 4. Đo thể tích vật rắn không thắm nước
Bài 5. Khối lượng – Đo khối lượng
Bài 6. Lực – Hai lực cân bằng
Bài 7. Tìm hiểu kết quả tác dụng của lực
Bài 8. Trọng lực – Đơn vị lực
Bài 9. Lực đàn hồi
Bài 10.Lực kế- Phép đo lực–Trọng lượng và kh.lượng
Bài 11.Khối lượng riêng – Trọng lượng riêng
Bài 12. Thực hành: Xác định khối lượng riêng của sỏi
Bài 13. Máy cơ đơn giản
Bài 14.Mặt phẳng nghiêng
Bài 15. Đòn bẩy
Bài 16.Ròng rọc
Bài 17.Tổng kết chương I : Cơ học
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
DÙNG SƠ ĐỒ TƯ DUY Ở PHẦN KIỂM TRA BÀI CŨ
DÙNG SƠ ĐỒ TƯ DUY Ở PHẦN BÀI MỚI
DÙNG SƠ ĐỒ TƯ DUY Ở PHẦN CỦNG CỐ
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
5.MỘT SỐ VÍ DỤ MINH HỌA HỌC SINH ĐÃ THỰC HIỆN SƠ ĐỒ TƯ DUY
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
BÀI ĐO ĐỘ DÀI
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Bài đo độ dài
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Bài đo độ dài
Cách đo độ dài
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Bài đo độ dài
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Bài đo độ dài
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
BÀI ĐO THỂ TÍCH
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Bài: Đo thể tích
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
BÀI ĐO THỂ TÍCH
VẬT RẮN KHÔNG THẤM NƯỚC
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Bài: Đo thể tích vật rắn không thấm nước
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Bài: Đo thể tích vật rắn không thấm nước
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
BÀI KHỐI LƯỢNG-ĐO KHỐI LƯỢNG
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Bài: Khối lượng- Đo khối lượng
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
BÀI ĐÒN BẨY
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Bài: Đòn bẩy
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
6.KẾT QUẢ:
Sơ đồ tư duy có thể sử dụng trong các bài học, môn học và các cấp học, với các mức độ và nội quy khác nhau. Để đảm bảo sơ đồ tư duy phát huy được tác dụng giúp cho học sinh phát triển tư duy, ghi nhớ kiến thức một cách cụ thể, chính xác theo cấu trúc trật tự lôgic của vấn đề/ nội dung/ chủ đề, giáo viên cần chuẩn bị nội dung và hệ thống các câu hỏi khơi gợi để học sinh động não phát triển bổ sung ý kiến.
1/Kết quả đạt được:
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Trong quá trình phát triển ý tưởng, các ý kiến của học sinh đều được tôn trọng và ghi nhận, sau đó giáo viên gợi ý để học sinh tự sắp xếp, điều chỉnh hoàn thiện sơ đồ.
Như vậy giáo viên đóng vai trò là người hướng dẫn học sinh là chủ thể của hoạt động, tìm kiếm và phát hiện kiến thức mới trên có sở kiến thức và kinh nghiệm đã có của mỗi học sinh.
Giáo viên không nên xây dựng sơ đồ rồi giảng giải để học sinh công nhận, điều này mang tính hình thức, áp đặt không hiệu quả.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
Từ việc thực hiện sơ đồ tư duy để dạy học tích cực một cách mạnh dạn đã hoàn thành lối học tích cực, giúp học sinh học hiểu bỏ được thói quen học tư chương học mà không hiểu gì. Từ đó học sinh phát huy năng lực tự học thành nề nếp thói quen.
2/Ý nghĩa:
Vấn đề cốt lõi ở kĩ thuật này là giáo viên chỉ nêu chủ đề/ nội dung chính rồi tổ chức để học sinh tự tìm kiếm, phát hiện các kiến thức/ nội dung/ vấn đề liên quan, người học thực sự là chủ thể hoạt động.
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
7. ĐỀ XUẤT:
Không có phương pháp nào là vạn năng ,tuyệt đối, mà giáo viên phải biết tìm tòi, học hỏi, thực hiện, ghi chép, đúc rút kinh nghiệm, phối hợp nhiều phương pháp tích cực để việc giảng dạy được nhẹ nhàng, hiệu quả hơn, mong có sự trao đổi chuyên môn giữa các trường, tổ để việc dạy càng ngày càng tiến bộ hơn
Cao Đinh Hương Hồng Ngọc
CHÂN THÀNH CẢM ƠN QUÍ THẦY CÔ ĐÃ VỀ DỰ BUỔI BÁO CÁO NÀY
BÀI BÁO CÁO KẾT THÚC
Chúc mừng các em đã hoàn thành bài học
kính Chúc các thầy cô mạnh khoẻ hạnh phúc