Bài giảng sơ đồ hóa
Chia sẻ bởi Nguyễn Đình Xuân |
Ngày 04/05/2019 |
26
Chia sẻ tài liệu: bài giảng sơ đồ hóa thuộc Sinh học 9
Nội dung tài liệu:
TS Nguyen Dinh Nham
1
Phương pháp sơ đồ hoá
TS Nguyen Dinh Nham
2
Cấu trúc chuyên đề
Phần I: Các phương pháp dạy học sinh học
1. Các phương pháp dạy học sinh học phổ biến
2. Các phương pháp dạy học sinh học chuyên biệt
Phần II: Phương pháp sơ đồ
Chương 1: Đại cương về phương pháp sơ đồ
Chương 2: Xây dựng sơ đồ trong dạy học Sinh thái học ở trường phổ thông
TS Nguyen Dinh Nham
3
Phần I: các phương pháp dạy học sinh học
I. Các phương pháp dạy học sinh học phổ biến
1. Khái niệm về phương pháp dạy học
PPDH là cách thức hoạt động của thầy tạo ra mối liên hệ qua lại với hoạt động của trò để đạt mục đích dạy học.
2. Phân loại các phương pháp dạy học
2.1. Dựa vào nguồn kiến thức và tính đặc trưng của sự tri giác thông tin: Đại diện trường phái này E. I. Peropxki, E I Golant, N.M. Veczilin
- Phương pháp dùng lời
- Phương pháp trực quan
- Phương pháp thực hành
TS Nguyen Dinh Nham
4
2.2. Căn cứ vào mục đích LLDH: Đại diện trường phái M.A. Đanhilôp, B.P. Exipop. đã phân ra.
- Nghiên cứu tài liệu mới, hình thành kỷ năng , kỷ xảo
- Củng cố kiến thức, kỷ năng , kỷ xảo
- ứng dụng kiến thức, kỷ năng kỷ xảo
- Kiểm tra, đánh giá kiến thức, kỷ năng, kỷ xảo
2.3. Dựa vào đặc trưng hoạt động nhận thức của học sinh: Đại diện
I.A. Lerner, M.N. Skatkin, E.P. Brunop
- Giải thích - minh hoạ
- Trình bày nêu vấn đề
- Tìm tòi bộ phận
- Nghiên cứu
TS Nguyen Dinh Nham
5
2.4. Dựa vào mức độ tích cực, sáng tạo của HS
- Dạy học lấy giáo viên làm trung tâm
- Dạy học lấy học sinh làm trung tâm
2.5. Dựa vào mặt bên trong và bên ngoài của phương pháp
TS Nguyen Dinh Nham
6
TS Nguyen Dinh Nham
7
TS Nguyen Dinh Nham
8
3. Các phương pháp dạy học sinh học chủ yếu
3.1. Bản chất của các phương pháp trong nhóm phương pháp dùng lời
3.1.1. Phương pháp thuyết trình - Tái hiện thông báo
- Bản chất : Thầy giáo sẽ thông báo nội dung tri thức và học sinh lắng nghe một cách bị động mà không cần tri giác vào đối tượng
- Cấu trúc:
+ Đặt vấn đề: Vấn đề được thông báo dưới dạng chung nhất, có phạm vi rộng nhằm làm cho học sinh chú ý đến vấn đề sắp nghiên cứu.
+ Phát biểu vấn đề: GV tự nêu ra các câu hỏi và tự vạch ra trọng điểm cần xem xét một cách chi tiết. Phát biểu vấn đề, tạo ra nhu cầu muốn tìm hiểu của học sinh và vạch ra dàn ý của nội dung cần nghiên cứu
+ Giải quyết vấn đề: Giải quyết vấn đề là công việc của giáo viên và công việc này có thể đi theo hai con đường Qui nạp và diễn dịch.
+ Kết luận: Là sự kết tinh dưới dạng cô đọng, chính xác, khái quát nhất bản chất của vấn đề nghiên cứu.
TS Nguyen Dinh Nham
9
3.1.2. Phương pháp thuyết trình - tìm tòi bộ phận
- Bản chất: Giáo viên trình bày con đường quanh co phức tạp dẫn tới chân lý khoa học mà nhà bác học đã trải qua. Khi trình bày nội dung giáo viên nêu vấn đề, vạch ra mâu thuẩn nhận thức rồi đề ra giả thuyết trình bày cách giải quyết và rút ra kết luận. Học sinh theo dõi lôgic của con đường giải quyết vấn đề do giáo viên trình bày.
- Cấu trúc: như trên, chỉ có khác về bản chất là giáo viên luôn tự đặt ra vấn đề, tự tìm cách giải quyết và học sinh được đưa vào tình huống phải tư duy nhưng không được thể hiện quan điểm của mình.
TS Nguyen Dinh Nham
10
3.1.3. Phương pháp hỏi đáp - tái hiện thông báo
- Bản chất: Giáo viên nêu câu hỏi, yêu cầu học sinh trả lời trực tiếp. Câu trả lời của học sinh chỉ cần nhớ lại một cách chính xác kiến thức đã có hay mô tả lại chính xác những kết quả quan sát những gì mà giáo viên đã tổ chức biểu diễn trước đó.
- Cấu trúc:
+ Đặt vấn đề
+ Hỏi đáp
+ Kết luận
TS Nguyen Dinh Nham
11
3.1.4. Phương pháp hỏi đáp - tìm tòi bộ phận
- Bản chất: Giáo viên nêu câu hỏi, yêu cầu học sinh trả lời trực tiếp. Câu trả lời của học sinh không chỉ cần nhớ lại một cách chính xác kiến thức đã có hay mô tả lại chính xác những kết quả quan sát những gì mà giáo viên đã tổ chức mà còn là kết quả của quá trình tư duy độc lập.
- Cấu trúc:
+ Đặt vấn đề
+ Hỏi đáp
+ Kết luận
TS Nguyen Dinh Nham
12
3.1.5. Phương pháp làm việc với SGK, tài liệu tham khảo
- Bản chất: Là việc dạy cho học sinh đọc sách bằng cách trang bị cho các em kỷ năng lập dàn ý, làm dàn bài, làm đề cương, lập thư mục,.
- Các kỷ năng cần được rèn luyện:
+ Kỷ năng tách ra nội dung bản chất từ tài liệu đọc được
+Kỷ năng phân loại tài liệu đọc được
+ Kỷ năng trả lời câu hỏi dựa trên tài liệu đọc được
+ Kỷ năng lập dàn bài khi đọc sách giáo khoa
+ Kỷ năng soạn đề cương
+ Kỷ năng làm tóm tắt tài liệu đọc được
+ Kỷ năng đọc và phân tích bảng số liệu, biểu đồ, đồ thị, hình vẽ trong sách.
TS Nguyen Dinh Nham
13
3.1.6. Phương pháp hướng dẫn học sinh làm báo cáo- TBTH
- Bản chất: Hướng dẫn học sinh làm các báo cáo theo một chủ đề nhất định do giáo viên nêu ra. Nội dung báo cáo nhằm minh hoạ và mở rộng, cụ thể hoá bài học trên cơ sở vận dụng những kiến thức mà sách giáo khoa hay giáo viên đã trình bày.
3.1.7. Phương pháp hướng dẫn học sinh làm báo cáo- nghiên cứu
- Bản chất: Nội dung báo cáo của học sinh về một chủ đề nào đó chính là tự tìm tòi các tri thức mới mà các em cần lĩnh hội.
TS Nguyen Dinh Nham
14
3.2. Bản chất của các phương pháp trong nhóm phương pháp trực quan
3.2.1. Phương pháp biểu diễn tranh - thông báo tái hiện
Bản chất: tranh lúc này chỉ làm nhiệm vụ cũng cố và trực quan hoá nội dung đã thông báo của thầy giáo đã trình bày.
3.2.2. Phương pháp biễu diễn tranh - tìm tòi bộ phận
Trong trường hợp này tranh vẽ là nguồn thông tin chính mà học sinh có thể tự tri giác trực tiếp vào đối tượng và tự chiếm lĩnh tri thức mới.
TS Nguyen Dinh Nham
15
3.2.3. Phương pháp biểu diễn mẫu vật thật - TBTH
Mẫu vật thật đóng vai trò là PTTQ để minh hoạ, cũng cố lời giảng của thầy.
3.2.4. Phương pháp biểu diễn mẫu vật - tìm tòi bộ phận
Lúc này PTTQ (Mẫu vật) là nguồn phát thông tin để học sinh tự gia công các tài liệu mà họ quan sát được qua mẫu vật.
3.2.5. Phương pháp chiếu phim (Video, phim đèn chiếu)
Phim có thể dùng để minh hoạ các tri thức qua lời giảng của thầy, cũng có thể là nguồn thông tin để học sinh tự khám phá.
TS Nguyen Dinh Nham
16
3.3.Bản chất của các phương pháp thực hành thí nghiệm
3.3.1. Phương pháp thực hành quan sát - thông báo tái hiện
- Bản chất: TH Quan sát nhằm minh hoạ những kiến thức đã lĩnh hội từ các nguồn thông báo khác nhau như lời nói của giáo viên, từ biểu diễn phương tiện trực quan trên lớp,.
- Cấu trúc:
+ Xác định rõ mục đích yêu cầu, nhiệm vụ quan sát của học sinh
+ Giáo viên hướng dẫn tổ chức quan sát, trình tự các cung đoạn TH Quan sát
+ Phân phát mẫu vật
+ Học sinh tự làm, quan sát và ghi chép. Việc ghi chép có thể dưới hình thức lập bảng.
+ Làm tường trình, gia công các tài liệu quan sát được và nhờ các thao tác tư duy để rút ra kết luận khái quát hoặc trả lời các câu hỏi do giáo viên đưa ra.
TS Nguyen Dinh Nham
17
3.3.2. Phương pháp thực hành quan sát - tìm tòi bộ phận
- Bản chất: Phương pháp thực hành quan sát tìm tòi bộ phận là phương pháp gia công các tư liệu quan sát được bằng các thao tác logic, phân tích - tổng hợp, so sánh, tìm mối quan hệ nhân quả, khái quát hoá, rút ra các kết luận có giá trị giải quyết được từng phần của một chủ đề lớn để lĩnh hội tri thức mới.
- Cấu trúc:
+ Xác định rõ mục đích yêu cầu, nhiệm vụ quan sát của học sinh
+ Giáo viên hướng dẫn tổ chức quan sát, trình tự các cung đoạn TH Quan sát
+ Phân phát mẫu vật
+ Học sinh tự làm, quan sát và ghi chép. Việc ghi chép có thể dưới hình thức lập bảng.
+ Làm tường trình, gia công các tài liệu quan sát được và nhờ các thao tác tư duy để rút ra kết luận khái quát hoặc trả lời các câu hỏi do giáo viên đưa ra.
TS Nguyen Dinh Nham
18
3.3.3. Phương pháp thực hành thí nghiệm - thông báo tái hiện
- Bản chất: THTN nhằm minh hoạ cũng cố kiến thức đã tiếp thu từ các nguồn thông báo khác nhau. Mặt khác học sinh cũng có thể làm lại thí nghiệm mà giáo viên đã biểu diễn nhằm rèn luyện kỷ năng thực hành.
- Cấu trúc:
+ Mục tiêu
+ Dụng cụ và vật liệu
+ Phương pháp tiến hành
+ Phân tích kết quả.
TS Nguyen Dinh Nham
19
3.3.4. Phương pháp thực hành thí nghiệm - tìm tòi bộ phận
- Bản chất: Học sinh tự lực tiến hành các thí nghiệm nghiên cứu nhằm phát hiện ra trong đó các sự kiện và qui luật để khái quát thành tri thức mới.
- Cấu trúc:
+ Mục tiêu
+ Dụng cụ và vật liệu
+ Phương pháp tiến hành
+ Phân tích kết quả
TS Nguyen Dinh Nham
20
3.3.5. Phương pháp thực hành giải bài toán sinh học
- Bản chất: Bài toán là một hệ thông tin xác định gồm những dữ kiện xuất phát(cái đã cho) và những yêu cầu cần đạt tới (cái phải tìm).
- Cấu trúc:
+ Lĩnh hội nội dung bài toán
+ Lập chương trình giải
+ Thực hiện chương trình giải
+ Kiểm tra lời giải
TS Nguyen Dinh Nham
21
II. Các phương pháp dạy học chuyên biệt
1. Phương pháp dạy học nêu vấn đề
2. Dạy học theo modul
3. Dạy học hợp tác theo nhóm nhỏ
4. Phương pháp sử dụng câu hỏi - bài tập
5. Phương pháp dạy học chương trình hoá
6. Phương pháp dạy học bằng tình huống
7. Phương pháp sơ đồ
TS Nguyen Dinh Nham
22
Phần II: phương pháp sơ đồ
I. Cơ sở lý luận của việc của việc xây dựng và sử dụng sơ đồ hóa
1. Bản chất và vai trò của sơ đồ hóa
1.1. Bản chất sơ đồ hóa
* Sơ đồ hóa là phương pháp diễn đạt nội dung dạy học bằng ngôn ngữ sơ đồ. ngôn ngữ sơ đồ được thể hiện bằng các ký hiệu khác nhau như hình vẽ lược đồ, đồ thị, bảng biểu,.
Tuy ký hiệu khác nhau nhưng sơ đồ có thể xếp vào 2 nhóm chính:
+ Hình vẽ lược đồ
+ Graph (Sơ đồ) nội dung
Chương 1: Đại cương về sơ đồ
TS Nguyen Dinh Nham
23
* Định nghĩa về sơ đồ (Graph):
Graph bao gồm một tập hợp không rỗng E những yếu tố gọi là đỉnh và một tập hợp A những yếu tố gọi là cạnh (hay cung).
Ký hiệu: G (E,A), trong đó:
E là tập hợp các đỉnh; A là tập hợp các cạnh (hay cung)
+ Nếu những yếu tố của E không xếp theo thứ tự đó là Graph vô hướng.
Ví dụ:
TS Nguyen Dinh Nham
24
+ Nếu với những yếu tố của E xếp theo thứ tự đó là Graph định hướng (A được gọi là cung).
Trong sơ đồ Graph sự sắp xếp trật tự trước sau của các đỉnh và cạnh có ý nghĩa quyết định, còn kích thước, hình dạng, không có ý nghĩa.
TS Nguyen Dinh Nham
25
Phương pháp sơ đồ(Graph): là phương pháp khoa học sử dụng sơ đồ để mô tả sự vật, hoạt động, cho phép hình dung một cách trực quan các mối liên hệ giữa các yếu tố trong cấu trúc của sự vật, cấu trúc logic của qui trình triển khai hoạt động (Tức là con đường từ lúc bắt đầu đến lúc kết thúc hoạt động) giúp con người qui hoạch tối ưu, điều khiển tối ưu các hoạt động.
TS Nguyen Dinh Nham
26
* ý nghĩa của Graph trong dạy học:
- Ngôn ngữ Graph vừa trừu tượng khái quát cao, lại vừa có thể diễn đạt bằng sơ đồ hình họa cụ thể, trực quan. Chính vì thế Graph có ưu thế tuyệt đối trong việc mô hình hóa cấu trúc cũng như mô hình hóa logíc phát triển của các sự vật, hiện tượng, từ vi mô đến vĩ mô.
- Bên cạnh ưu thế trên, Graph còn có ưu thế nổi bật đó là khả năng diễn đạt rất thành công hai mặt tĩnh (cấu trúc) và động (logic phát triển) của sự vật hiện tượng. Chính những ưu điểm này Graph toán học đã được chuyển thành phương pháp dạy học của rất nhiều môn học trong đó có môn Sinh học.
TS Nguyen Dinh Nham
27
Trong Graph, đặc điểm đặc trưng nhất cho tất cả các nội dung dạy học có thể Graph hóa là nội dung dạy học khi xét các phần tử của một tập hợp và một mối quan hệ của các phần tử trong một tập hợp nào đó được biểu thị bằng các đỉnh của Graph. Còn các quan hệ của các cặp phần tử bằng các cạnh hay cung.
Ngoài cách diễn đạt quan hệ như trên, quan hệ trong tập hợp có thể biểu diễn bằng các bảng đặc biệt.
TS Nguyen Dinh Nham
28
1.2. Vai trò của sơ đồ hóa trong dạy học sinh học
1.2.1. Hiệu quả thông tin
Sinh học là một môn học nghiên cứu các đối tượng sống (đặc điểm cấu tạo, quá trình sinh lý, sinh hóa, mối quan hệ giữa các tổ chức sống với nhau và với môi trường sống) thì sơ đồ là một kênh chuyển tải thông tin có ưu thế tuyệt đối bởi những ưu điểm cơ bản sau:
- Ngôn ngữ sơ đồ vừa cụ thể, trực quan, chi tiết lại vừa có tính khái quát, trừu tượng và hệ thống cao. Sơ đồ hóa cho phép tiếp cận với nội dung tri thức bằng con đường logic tổng - phân - hợp tức là cùng một lúc vừa phân tích đối tượng nhận thức thành các sự kiện, các yếu tố cấu thành, lại vừa tổng hợp, hệ thống hóa các sự kiện, các yếu tố đó thành một chỉnh thể thống nhất thuận lợi cho việc khái quát hóa, hình thành khái niệm khoa học - sản phẩm của tư duy lý thuyết.
TS Nguyen Dinh Nham
29
- Sơ đồ hóa cho phép phản ánh một cách trực quan cùng một lúc mặt tĩnh và mặt động của sự vật hiện tượng theo không gian, thời gian. Trong dạy học sinh học ưu việt này được khai thác một cách thuận lợi. Mặt tĩnh thường phản ánh yếu tố cấu trúc, mặt động phản ánh hoạt động - chức năng sinh học của các cấu trúc đó. Như vậy, sơ đồ hóa nội dung kiến thức sinh học là hình thức diễn đạt tối ưu mối quan hệ giữa các yếu tố cấu trúc, giữa các chức năng sinh học, giữa cấu trúc với chức năng của đối tượng nghiên cứu.
TS Nguyen Dinh Nham
30
1.2.2. Hiệu quả phát triển năng lực nhận thức của học sinh
Hiệu quả này thể hiện rõ ở vai trò phát triển các thao tác tư duy cơ bản (phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa, khái quát hóa, hệ thống hóa,.) và khả năng hình thành năng lực tự học cho học sinh. Hiệu quả này lớn nhất khi việc sơ đồ hóa nội dung tri thức do học sinh tiến hành. Học sinh sử dụng ngôn ngữ sơ đồ để diễn đạt nội dung sách giáo khoa và tài liệu đọc được. Đây là quá trình gia công chuyển hóa kiến thức, bằng phép gia công biến hóa này sẽ rèn luyện được năng lực tư duy logic.
TS Nguyen Dinh Nham
31
Sinh thái học là môn khoa học nghiên cứu những mối quan hệ tương hỗ giữa các sinh vật cũng như giữa sinh vật với môi trường, nên việc sử dụng sơ đồ hóa có thể diễn đạt một cách chặt chẽ các mối quan hệ tương hỗ đó cũng như có hệ thống hóa được các khái niệm, các quá trình, các quy luật trong Sinh thái học, kích thích tư duy cũng như khả năng sáng tạo trong việc thiết lập các sơ đồ kiến thức Sinh thái học của học sinh.
TS Nguyen Dinh Nham
32
2. Sử dụng quan điểm cấu trúc hệ thống để xây dựng sơ đồ
Trong vài ba thập kỷ gần đây sinh học đã phát triển vô cùng mạnh mẽ, đã tích lũy được một khối lượng lớn các tài liệu có tính chất sự kiện và hình thành những quan điểm khoa học có tính chất phương pháp luận mới. Nhờ những quan điểm đó Sinh học đi sâu nghiên cứu bản chất các đối tượng của hiện tượng sống. Một quan điểm quan trọng trong số đó là quan điểm cấu trúc hệ thống.
Khái niệm hệ thống được Von Bertalanffy xác định như sau:
"Hệ thống là một tổng thể các phần tử có quan hệ, có tương tác với nhau" hay định nghĩa của Miller: "Hệ thống là tập hợp các yếu tố cùng với những mối quan hệ tương tác giữa chúng với nhau".
TS Nguyen Dinh Nham
33
Về khía cạnh triết học, khái niệm hệ thống được hiểu là một tổ hợp các yếu tố cấu trúc liên quan chặt chẽ với nhau trong một chỉnh thể, trong đó mối quan hệ qua lại giữa các yêu tố cấu trúc đã làm cho đối tượng trở nên một chỉnh thể trọn vẹn, và đến lượt mình khi nằm trong mối quan hệ qua lại đó chúng lại tạo nên những thuộc tính mới. Các thuộc tính này không có ở các yếu tố cấu trúc khi chúng đứng riêng lẻ. Mỗi tác động qua lại biện chứng giữa các yếu tố cấu trúc đã sản sinh ra động lực cho sự tự thân vận động và phát triển của hệ thống.
TS Nguyen Dinh Nham
34
Ph. Angghen ®· nhÊn m¹nh r»ng sù t¸c ®éng qua l¹i lµ nguyªn nh©n bªn trong quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn vµ v× vËy sù ph¸t triÓn cña t duy lý thuyÕt trong khoa häc kh«ng chØ lµ sù gia c«ng s¾p xÕp l¹i c¸c tµi liÖu ®· tÝch lòy trong c¸c lÜnh vùc nghiªn cøu kh¸c nhau mµ chÝnh lµ viÖc x¸c ®Þnh mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¸c lÜnh vùc tri thøc ®ã víi nhau trong mét chØnh thÓ trän vÑn.
Nh vËy quan niÖm cÊu tróc hÖ thèng chÝnh lµ phÐp suy réng quan niÖm biÖn chøng vÒ mèi quan hÖ gi÷a bé phËn vµ toµn thÓ.
TS Nguyen Dinh Nham
35
Tõ ®ã chóng ta biÕt r»ng, khi nghiªn cøu mét ®èi tîng sèng nµo ®ã dï ®¬n gi¶n hay phøc t¹p ®Òu ph¶i tu©n thñ c¸c nguyªn t¾c chÝnh sau ®©y:
- Nguyªn t¾c tæ chøc: Nguyªn t¾c nµy yªu cÇu xem xÐt ®èi tîng thuéc cÊp ®é tæ chøc sèng nµo: ph©n tö, tÕ bµo, c¬ thÓ, quÇn thÓ - loµi, quÇn x·, hÖ sinh th¸i hay sinh quyÓn. Mçi cÊp ®é tæ chøc ®Òu ®Æc trng bëi cÊu tróc bªn trong t¬ng øng víi chøc n¨ng cña chóng.
- Nguyªn t¾c hÖ thèng: CÇn ph¶i xem xÐt ®èi tîng sèng nh mét hÖ më trän vÑn. C¸c yÕu tè cÊu thµnh ®èi tîng hay hÖ thèng ®ã tån t¹i trong sù t¸c ®éng qua l¹i biÖn chøng, t¬ng hç phô thuéc lÉn nhau vµ phô thuéc hÖ. Cïng víi sù t¸c ®éng cña hÖ sèng ®ã víi c¸c hÖ sèng kh¸c lµm béc lé tÊt c¶ c¸c tÝnh chÊt cña hÖ.
TS Nguyen Dinh Nham
36
- Nguyªn t¾c ho¹t ®éng: §èi tîng sèng lu«n ë trong tr¹ng th¸i thêng xuyªn vËn ®éng vµ biÕn ®æi. HÖ sèng kh«ng bÒn v÷ng tuyÖt ®èi mµ lu«n lu«n ®æi míi nhê qu¸ tr×nh trao ®æi vËt chÊt vµ n¨ng lîng.
VÝ dô: TÕ bµo lµ mét cÊu tróc sèng trong ®ã lu«n diÔn ra qu¸ tr×nh ®ång hãa vµ dÞ hãa lµm cho tÕ bµo tån t¹i nh mét chØnh thÓ trän vÑn. Trªn nguyªn t¾c nµy khi xem xÐt c¸c cÊp ®é tæ chøc sèng kh¸c (c¸ thÓ, quÇn thÓ, quÇn x·, hÖ sinh th¸i) cho thÊy trong chóng lu«n diÔn ra sù ®æi míi thµnh phÇn cÊu tróc do ®ã chóng cã thÓ tån t¹i trong thêi gian vµ kh«ng gian.
TS Nguyen Dinh Nham
37
3. Các nguyên tắc xây dựng sơ đồ
Dựa vào nguyên tắc xây dựng Graph nội dung của giáo sư Nguyễn Ngọc Quang và các quy tắc phân chia khái niệm của giáo sư Trần Bá Hoành.
3.1. Theo giáo sư Nguyễn Ngọc Quang
- Graph nội dung dạy học là sơ đồ phản ánh trực quan tập hợp những kiến thức then chốt (cơ bản, cần và đủ) của một nội dung dạy học và logic phát triển bên trong của nó. Graph nội dung dạy học bao gồm Graph nội dung cho một khái niệm, một bài, một chương hoặc một phần.
TS Nguyen Dinh Nham
38
- Algorit cña viÖc lËp Graph néi dung d¹y häc bao gåm c¸c bíc cô thÓ sau ®©y:
* Bíc 1: Tæ chøc c¸c ®Ønh, gåm c¸c néi dung sau:
+ Chän kiÕn thøc cÇn vµ ®ñ
+ M· hãa chóng cho thËt sóc tÝch, cã thÓ dïng ký hiÖu quy íc
+ §Æt chóng vµo c¸c ®Ønh trªn mÆt ph¼ng (cã thÓ cã thø tù hoÆc kh«ng).
* Bíc 2: ThiÕt lËp c¸c cung: Thùc chÊt lµ nèi c¸c ®Ønh víi nhau b»ng c¸c ®o¹n (cã híng hoÆc v« híng) ®Ó diÔn t¶ mèi liªn hÖ phô thuéc gi÷a néi dung c¸c ®Ønh víi nhau lµm sao ph¶n ¸nh ®îc logic ph¸t triÓn cña néi dung ®ã.
TS Nguyen Dinh Nham
39
* Bước 3: Hoàn thiện Graph: làm cho Graph trung thành với nội dung được mô hình hóa về cấu trúc logic nhưng lại giúp cho học sinh dễ dàng lĩnh hội nội dung đó và nó phải đảm bảo mỹ thuật về mặt trình bày.
Tóm lại: Graph nội dung cần tuân thủ cả về mặt khoa học, mặt sư phạm và hình thức trình bày bố cục.
Ví dụ 1: Các loại môi trường
Con người
TS Nguyen Dinh Nham
40
3.2. Theo giáo sư Trần Bá Hoành
* Phân chia một khái niệm có nghĩa là chia các đối tượng nằm trong ngoại diên của một khái niệm lớn thành những nhóm nhỏ và xác định xem một khái niệm "giống" có bao nhiêu khái niệm "loài".
* Mục đích phân chia: Để củng cố và mở rộng sự hiểu biết đối với một số đối tượng nghiên cứu.
* Các quy tắc phân chia đối tượng
- Tổng ngoại diên của các khái niệm nhỏ được phân chia bằng ngoại diên của khái niệm lớn bị phân chia.
Ví dụ 2:
TS Nguyen Dinh Nham
41
- ë mçi bËc ph©n chia ph¶i dùa vµo cïng mét thuéc tÝnh hay cïng mét tiªu chÝ. Tïy theo môc ®Ých ph©n chia mµ ë mçi thø bËc ta lÊy mét tiªu chÝ nµo ®ã lµm c¨n cø, do vËy cïng mét kh¸i niÖm lín nhng do môc ®Ých kh¸c nhau mµ kÕt qu¶ cuèi cïng ph©n chia thµnh b¶ng hÖ thèng kh«ng gièng nhau.
TS Nguyen Dinh Nham
42
Ví dụ 3: Khái niệm hệ sinh thái
+ Nếu căn cứ vào nguồn gốc có thể chia:
+ Nếu căn cứ vào môi trường sống có thể chia:
TS Nguyen Dinh Nham
43
- C¸c kh¸i niÖm ®îc chia ph¶i ngang hµng kh«ng chång chÐo.
Phân chia như trên là không hợp lý
Ví dụ 4: Các dạng diễn thế sinh thái
TS Nguyen Dinh Nham
44
- Khi ph©n chia kh¸i niÖm kh«ng ®îc vît cÊp nghÜa lµ kh¸i niÖm loµi ph©n chia ra ph¶i lµ kh¸i niÖm loµi gÇn nhÊt.
Đây là phân chia vượt cấp
Ví dụ 5: Các nhân tố sinh thái bao gồm:
TS Nguyen Dinh Nham
45
* C¸c ph¬ng ph¸p ph©n chia kh¸i niÖm
+ Ph©n ®«i: Chia kh¸i niÖm gièng thµnh 2 kh¸i niÖm loµi cã quan hÖ tr¸i ngîc nhau, coi nh kh¸i niÖm gièng chØ cã 2 thuéc tÝnh ®èi lËp, mçi kh¸i niÖm loµi mang 1 trong 2 thuéc tÝnh ®ã.
TS Nguyen Dinh Nham
46
+ Chia 1 đối tượng thành những bộ phận nhỏ: Khái niệm bị chia và các khái niệm nhỏ không phải quan hệ giống - loài mà là quan hệ toàn thể - bộ phận.
Ví dụ 2: Khái niệm hệ sinh thái
TS Nguyen Dinh Nham
47
+ Ph©n lo¹i: Ph©n 1 kh¸i niÖm gièng thµnh nh÷ng kh¸i niÖm loµi, råi ®Õn lît kh¸i niÖm loµi l¹i tiÕp tôc ph©n chia cuèi cïng ®îc nh÷ng kh¸i niÖm nhá nhÊt. VÒ c¸ch ph©n chia nµy ë mçi bËc cña mçi nhãm ta ph¶i lÊy mét tiªu chÝ nµo ®ã lµm c¬ së.
Ví dụ 3: Các nhóm quan hệ
TS Nguyen Dinh Nham
48
Đó là những cơ sở lý luận được vận dụng để sơ đồ hóa nội dung dạy học sinh thái học. Trong quá trình dạy học, tùy theo nội dung cụ thể của tri thức mà vận dụng một cách linh hoạt, sáng tạo sao cho sơ đồ vừa phải tinh giản, dể hiểu vừa phải đầy đủ, khoa học, chính xác và có tính thẩm mỹ cao.
TS Nguyen Dinh Nham
49
4. Cơ sở lý luận của phương pháp và biện pháp sử dụng sơ đồ
Vai trò của sơ đồ hóa trong dạy học là rất lớn song hiệu quả đạt được lớn hay nhỏ là tùy thuộc vào phương pháp và biện pháp sử dụng sơ đồ.
Trong dạy học sơ đồ có thể được sử dụng ở tất cả các khâu: hình thành kiến thức mới, củng cố và hoàn thiện kiến thức, kiểm tra đánh giá. Song nội dung, hình thức và phương pháp sử dụng sơ đồ thì khác nhau ở mỗi khâu.
TS Nguyen Dinh Nham
50
ë møc ®é thÊp nhÊt, s¬ ®å chØ ®îc sö dông nh mét ph¬ng tiÖn truyÒn ®¹t th«ng tin cña gi¸o viªn: gi¸o viªn x©y dùng s¬ ®å råi giíi thiÖu cho häc sinh b»ng ph¬ng ph¸p gi¶i thÝch minh häa. Víi ph¬ng ph¸p sö dông nµy hiÖu qu¶ d¹y häc cña s¬ ®å rÊt thÊp.
TiÕn tíi møc cao h¬n s¬ ®å do gi¸o viªn x©y dùng ®îc sö dông nh mét ph¬ng tiÖn tæ chøc ho¹t ®éng tù häc cña häc sinh. Gi¸o viªn tæ chøc cho häc sinh tù lùc nghiªn cøu s¸ch gi¸o khoa råi yªu cÇu häc sinh:
TS Nguyen Dinh Nham
51
- Sử dụng sơ đồ để diễn đạt nội dung đọc được
- Điền tiếp sơ đồ khuyết thiếu, sơ đồ câm
- Tìm những bất hợp lý trong sơ đồ, sửa lại những bất hợp lý đó.
Mức cao nhất sơ đồ hóa là sản phẩm quá trình hoạt động tích cực, sáng tạo của chính học sinh. ở mức độ này hiệu quả dạy học của sơ đồ là lớn nhất vì:
+ Tiến hành sơ đồ hóa chính là tiến hành nhận thức sự vật hiện tượng theo phương pháp tổng - phân - hợp, do vậy thông qua việc sơ đồ hóa nội dung tri thức, học sinh sẽ tự hình thành cho mình phương pháp nhận thức sự vật bằng con đường tổng - phân - hợp.
TS Nguyen Dinh Nham
52
+ Muốn xây dựng sơ đồ, ngoài việc có kỹ năng đọc sách giáo khoa học sinh phải sử dụng các thao tác tư duy cơ bản như phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa, khái quát hóa, hệ thống hóa,.để cùng một lúc vừa phân tích đối tượng nhận thức thành các sự kiện, các yếu tố cấu thành lại vừa phải tổng hợp chúng lại, thiết lập các mối quan hệ qua lại giữa chúng (bao gồm các mối quan hệ giữa cấu trúc - cấu trúc, cấu trúc - chức năng, chức năng - chức năng, tổ chức sống - môi trường).
TS Nguyen Dinh Nham
53
Khi s¶n phÈm ho¹t ®éng t duy kÕt tinh l¹i thµnh ng«n ng÷ s¬ ®å th× còng lµ lóc ho¹t ®éng bªn trong (t duy) vµ ho¹t ®éng bªn ngoµi (vËt chÊt hãa) cña häc sinh ®ùoc béc lé trong mèi t¸c ®éng qua l¹i víi nhau. Qu¸ tr×nh nµy kh«ng chØ t¹o ra nguån th«ng tin xu«i vµ ngîc phong phó, gióp ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh d¹y häc mét c¸ch linh ho¹t, hiÖu qu¶ mµ cßn ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc häc sinh. Nh vËy hiÖu qu¶ d¹y häc cña s¬ ®å ®îc khai th¸c mét c¸ch triÕt ®Ó. §Æc biÖt gi¸ trÞ d¹y häc cña s¬ ®å cã thÓ cßn t¨ng lªn rÊt nhiÒu khi s¬ ®å tÜnh ®îc chuyÓn thµnh s¬ ®å ®éng th«ng qua kü thuËt vi tÝnh.
TS Nguyen Dinh Nham
54
II. C¬ së thùc tiÔn cña viÖc x©y dùng s¬ ®å hãa trong d¹y häc sinh th¸i häc
1. Ph©n tÝch néi dung, cÊu tróc ch¬ng tr×nh sinh th¸i häc
Ch¬ng tr×nh sinh th¸i häc líp 11 PTTH hiÖn hµnh bao gåm 3 ch¬ng tr×nh bµy c¸c cÊp ®é tæ chøc sèng tõ c¸ thÓ lªn quÇn thÓ, quÇn x·, hÖ sinh th¸i vµ sinh quyÓn. Trong ®ã chó ý ®Õn c¸c mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè trong hÖ thèng sèng, c¸c quy luËt vµ c¸c qu¸ tr×nh xÈy ra trong c¸c hÖ thèng sèng ®ã.
TS Nguyen Dinh Nham
55
Trong ch¬ng 1: “Sinh th¸i häc c¸ thÓ” tr×nh bµy nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña c¸c mèi quan hÖ gi÷a c¸ thÓ sinh vËt víi m«i trêng.
§Çu tiªn giíi thiÖu kh¸i niÖm m«i trêng, c¸c lo¹i m«i trêng vµ c¸c nh©n tè sinh th¸i tån t¹i trong m«i trêng, sau ®ã ph©n tÝch ¶nh hëng cña c¸c nh©n tè sinh th¸i chñ yÕu lªn ®êi sèng sinh vËt.
Mçi c¸ thÓ sinh vËt ®Òu bÞ t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè v« sinh cã thÓ lµ trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp vµ h×nh thµnh quy luËt vÒ giíi h¹n sinh th¸i. Sau khi tr×nh bµy ¶nh hëng cña c¸c nhËn tè v« sinh lªn sinh vËt ®Õn tr×nh bµy ¶nh hëng cña c¸c nh©n tè h÷u sinh. Sinh vËt cã quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i víi c¸c sinh vËt kh¸c sèng chung quanh, víi vËt ký sinh trªn vµ trong c¬ thÓ.
TS Nguyen Dinh Nham
56
C¸c sinh vËt ®ã ®îc xÕp trong 2 nhãm ®ã lµ nhãm quan hÖ cïng loµi vµ kh¸c loµi. C¸c c¸ thÓ cïng loµi cã mèi quan hÖ vÒ dinh dìng, n¬i ë, b¶n n¨ng vµ giíi tÝnh. Sau cïng lµ t¸c ®éng cña con ngêi lªn sinh vËt. Trªn c¬ së c¸c yÕu tè sÝnh th¸i cïng t¸c ®éng lªn sinh vËt xem xÐt sù t¸c ®éng tæng hîp cña c¸c nh©n tè sinh th¸i vµ rót ra nh÷ng quy luËt sinh th¸i c¬ b¶n ®ã lµ quy luËt giíi h¹n sinh th¸i, quy luËt t¸c ®éng kh«ng ®ång ®Òu cña nh©n tè sinh th¸i lªn chøc phËn sèng cña c¬ thÓ vµ quy luËt t¸c ®éng qua l¹i gi÷a sinh vËt víi m«i trêng. Sù t¸c ®éng qua l¹i cã quy luËt gi÷a c¸c nh©n tè sinh th¸i vµ sinh vËt qua nhiÒu thÕ hÖ ®· h×nh thµnh nªn nh÷ng ®Æc ®iÓm thÝch nghi sinh th¸i quan träng.
TS Nguyen Dinh Nham
57
N÷a phÇn cuèi cña ch¬ng giíi thiÖu vÒ c¸c ®Æc ®iÓm thÝch nghi sinh th¸i, bao gåm sù thÝch nghi cña thùc vËt víi m«i trêng, sù thÝch nghi cña ®éng vËt víi m«i trêng sèng vµ sù thÝch nghi ®Æc biÖt lµ nhÞp sinh häc.
Ch¬ng 2: “QuÇn x· vµ hÖ sinh th¸i” tr×nh bµy c¸c kh¸i niÖm vÒ c¸c ®èi tîng t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè sinh th¸i ë møc trªn c¸ thÓ ®ã lµ quÇn thÓ, quÇn x· vµ hÖ sinh th¸i.
ë møc quÇn thÓ, c¸c mèi t¸c ®éng qua l¹i cña c¸c nh©n tè sinh th¸i vµ quÇn thÓ ®îc xem xÐt trªn 3 ph¬ng diÖn: ¶nh hëng chung cña ngo¹i c¶nh tíi quÇn thÓ, sù biÕn ®éng sè lîng c¸ thÓ cña quÇn thÓ vµ xu híng gi÷ tr¹ng th¸i c©n b»ng quÇn thÓ.
TS Nguyen Dinh Nham
58
ë møc quÇn x· sinh vËt, c¸c mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c nh©n tè sinh th¸i vµ c¸c tËp hîp sinh vËt ®îc nghiªn cøu trªn c¸c b×nh diÖn bao qu¸t vµ tæng hîp t¬ng øng, nh÷ng tÝnh chÊt c¬ b¶n cña quÇn x· (nghiªn cøu tÝnh chÊt vÒ thµnh phÇn loµi vµ sù ph©n bè c¸c c¸ thÓ trong kh«ng gian) nh÷ng mèi quan hÖ t¸c ®éng c¬ b¶n gi÷a ngo¹i c¶nh vµ quÇn x· (chÝnh lµ tæng hîp mèi quan hÖ gi÷a c¸c quÇn thÓ vµ ngo¹i c¶nh).
TS Nguyen Dinh Nham
59
Kết quả tổng hợp sự tác động qua lại giữa ngoại cảnh và quần xã ở mức độ nào đó có thể dẫn tới diễn thế sinh thái - mức tổng hợp nhất và đầy đủ nhất của đối tượng sinh thái. Các kiểu hệ sinh thái được giới thiệu với các nội dung tập trung vào mối quan hệ dinh dưỡng trong hệ sinh thái: chuỗi và lưới thức ăn. Sau đó là sự trao đổi vật chất và năng lượng trong hệ sinh thái bao gồm quy luật hình tháp sinh thái, chu trình sinh địa hóa các chất và hiệu suất sinh thái.
TS Nguyen Dinh Nham
60
Ch¬ng 3: “Sinh quyÓn vµ con ngêi” cung cÊp nh÷ng hiÓu biÕt kh¸i qu¸t vÒ sinh quyÓn vµ c¸c nguån tµi nguyªn trong sinh quyÓn. Trªn c¬ së cã nh÷ng tri thøc c¬ së vÒ Sinh th¸i ë 2 ch¬ng ®Çu, mèi t¸c ®éng gi÷a con ngêi vµ sinh quyÓn ta ®îc xem xÐt díi gãc ®é sinh th¸i xung quanh c¸c vÊn ®Ò:
TS Nguyen Dinh Nham
61
- T¸c ®éng cña con ngêi tíi sinh quyÓn, d©n sè vµ m«i trêng, b¶o vÖ rõng vµ thiªn nhiªn, chèng « nhiÔm, c¶i biÕn khÝ hËu, sö dông hîp lý vµ phôc håi nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn, luËt b¶o vÖ m«i trêng. C¸c tri thøc ®îc cung cÊp trong c¸c tiÕt lý thuyÕt sÏ ®îc cñng cè, vËn dông, bæ sung trong néi dung cña 3 tiÕt thùc hµnh cuèi mçi ch¬ng ®ã lµ: NhËn biÕt m«i trêng vµ ¶nh hëng cña mét sè nh©n tè sinh th¸i lªn sinh vËt; quan s¸t mét quÇn x· lËp s¬ ®å vÒ mèi quan hÖ vÒ dinh dìng trong hÖ sinh th¸i thèng qua chuçi vµ líi thøc ¨n; t×m hiÓu t¸c ®éng cña m«i trêng ®èi víi ®êi sèng con ngêi.
TS Nguyen Dinh Nham
62
- Ch¬ng tr×nh sinh th¸i häc cung cÊp cho häc sinh nh÷ng tri thøc khoa häc v÷ng ch¾c cã hÖ thèng vÒ sinh th¸i, do ®ã c¸c kh¸i niÖm sinh th¸i trong toµn bé néi dung quy ®Þnh cña ch¬ng tr×nh còng ®îc tr×nh bµy cã hÖ thèng.
Thêng th× nh÷ng tri thøc vÒ c¸c ®èi tîng, vÒ c¸c hiÖn tîng sinh th¸i, vÒ c¸c mèi liªn hÖ sinh th¸i lµ c¬ së ®Ó h×nh thµnh nh÷ng tri thøc quy luËt sinh th¸i. Thùc vËy, trªn c¬ së nh÷ng dÉn liÖu vÒ nh÷ng t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c nh©n tè sinh th¸i lªn c¸c ®èi tîng sinh th¸i kh¸c nhau, vµ ph©n tÝch c¸c hiÖn tîng sinh th¸i xuÊt hiÖn do c¸c t¸c ®éng qua l¹i Êy míi cã thÓ cã ®îc tri thøc quy luËt sinh th¸i. Ngîc l¹i, c¸c tri thøc quy luËt sinh th¸i ®Õn lît nã l¹i lµm c¬ së cho viÖc ph©n tÝch hiÓu râ b¶n chÊt c¸c ®èi tîng, hiÖn tîng sinh th¸i häc vèn v« cïng phong phó vµ ®a d¹ng.
TS Nguyen Dinh Nham
63
C¸c tri thøc trong Sinh th¸i häc ®Òu cã thÓ diÔn ®¹t b»ng s¬ ®å, trong ®ã s¬ ®å tÜnh giíi thiÖu c¸c sù kiÖn, liÖt kª c¸c yÕu tè, s¬ ®å diÔn ®¹t néi dung c¸c kiÕn thøc mét c¸ch ng¾n gän, cã logic vÒ mÆt kh«ng gian vµ thêi gian, thÓ hiÖn mèi quan hÖ toµn thÓ bé phËn, gi÷a “gièng” - “loµi”, gi÷a c¸i chung - c¸i riªng,…
S¬ ®å ®éng m« t¶ diÔn biÕn c¸c c¬ chÕ, c¸c qu¸ tr×nh theo mét quy luËt nhÊt ®Þnh.
Nh vËy c¸c ng«n ng÷ néi dung trong sinh th¸i häc ®Òu cã thÓ diÔn ®¹t b»ng ng«n ng÷ s¬ ®å mét c¸ch ng¾n gän, logic vµ dÔ hiÓu.
TS Nguyen Dinh Nham
64
2. Kh¶ n¨ng s¬ ®å hãa kiÕn thøc sinh th¸i häc
Qu¸ tr×nh d¹y häc bao gåm 2 ho¹t ®éng cã liªn quan víi nhau mét c¸ch mËt thiÕt, ®ã lµ ho¹t ®éng d¹y cña gi¸o viªn vµ ho¹t ®éng häc cña häc sinh trong ®ã häc sinh võa lµ chñ thÓ võa lµ kh¸ch thÓ cña qu¸ tr×nh d¹y häc. CÇn x¸c ®Þnh vµ kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ chñ thÓ cña häc sinh líp 11 trong qu¸ tr×nh d¹y häc m«n sinh th¸i häc v× mÊy lý do sau ®©y:
- Häc sinh líp 11 thuéc løa tuæi 16 - 17 ®· ë giai ®o¹n trëng thµnh vÒ t©m lý vµ sinh lý, mong muèn tù kh¼ng ®Þnh m×nh, a thÝch ho¹t ®éng chñ ®éng tù qu¶n, cã n¨ng lùc t duy, ph©n tÝch, tæng hîp, kh¸i qu¸t cao, cã tÝnh n¨ng n¨ng ®éng vµ s¸ng t¹o trong häc tËp còng nh trong mäi lÜnh vùc kh¸c nÕu ®îc híng dÉn tèt.
TS Nguyen Dinh Nham
65
Häc sinh ®· lµm quen víi nh÷ng tri thøc Sinh th¸i häc trong nhiÒu m«n häc ®Æc biÖt lµ m«n sinh häc vµ ®Þa lý. ë cÊp tiÓu häc, tri thøc Sinh th¸i häc ®îc cung cÊp cho häc sinh qua mét sè m«n häc “T×m hiÓu tù nhiªn vµ x· héi”, “TiÕng ViÖt”. CÊp THCS, tri thøc sinh th¸i häc ®îc cung cÊp theo c¸c phÇn: H×nh th¸i gi¶i phÉu vµ sinh lý thùc vËt, ®éng vËt kh«ng x¬ng sèng, ®éng vËt cã x¬ng sèng, sinh lý ngêi. Trong tÊt c¶ c¸c phÇn trªn, c¸c tri thøc sinh th¸i vÒ mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a sinh vËt víi m«i trêng, vÊn ®Ò b¶o vÖ thiªn nhiªn vµ sö dông hîp lý nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn ®Òu ®· ®ùoc tÝch lòy mét c¸ch hîp lý vµ phÇn nµo ®· ®ùoc hÖ thèng l¹i trong mÊy bµi cuèi cña ch¬ng tr×nh ®éng vËt ë cuèi líp 8.
TS Nguyen Dinh Nham
66
Sinh häc líp 9 giíi thiÖu gi¶i phÉu vµ sinh lý ngêi. Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÌ gi¸o dôc giíi tÝnh vµ ®êi sèng gia ®×nh, gi¸o dôc d©n sè ®· ®îc ®Ò cËp tíi. Nh vËy häc xong líp 9, ë häc sinh ®· cã nh÷ng kiÕn thøc vµ kü n¨ng c¬ b¶n ®Ó nhËn biÕt vÒ t¸c ®éng cña c¸c nhãm sinh vËt kh¸c nhau trong thiªn nhiªn vµ b¶n th©n con ngêi.
Nh÷ng tri thøc nµy cã thÓ bÞ r¬i v·i nhng nÕu khai th¸c cã ®Þnh híng häc sinh dÔ dµng nhí l¹i.
TS Nguyen Dinh Nham
67
- Lªn THPT, ch¬ng tr×nh Sinh th¸i häc ®îc tr×nh bµy ë d¹ng n©ng cao víi c¸c kiÕn thøc mang tÝnh tæng hîp, trõu tîng vµ kh¸i qu¸t. KiÕn thøc ®ã ®îc tr×nh bµy ë d¹ng kh¸i niÖm vµ quy luËt.
Trong qu¸ tr×nh häc tËp ë trong vµ ngoµi nhµ trêng còng nh qu¸ tr×nh lín lªn trong gia ®×nh vµ x· héi, häc sinh ®· cã vèn sèng phong phó vÒ thiªn nhiªn, vÒ x· héi vµ c¸c mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a sinh vËt víi m«i trêng.
Trªn c¬ së néi dung bµi gi¶ng ®îc nghiªn cøu mét c¸ch nhuÇn nhuyÔn, gi¸o viªn cã thÓ m¹nh d¹n n©ng cao vai trß chñ thÓ cña häc sinh trong qu¸ tr×nh häc tËp m«n Sinh th¸i häc víi nh÷ng dù kiÕn cã ®Þnh híng, t¹o ®iÒu kiÖn cho häc sinh tham gia x©y dùng bµi.
TS Nguyen Dinh Nham
68
PhÇn Sinh th¸i häc lµ mét phÇn häc míi ë phæ th«ng, do ®ã kÕt qu¶ d¹y häc cña nã cµng phô thuéc nhiÒu vµo sù gi¶ng d¹y cña gi¸o viªn. MÆt kh¸c nh÷ng kh¸i niÖm sinh th¸i häc ®îc tr×nh bµy theo mét hÖ thèng chÆt chÏ, cã tÝnh kÕ thõa cao, häc sinh kh«ng n¾m v÷ng nh÷ng kh¸i niÖm cña ch¬ng tr×nh sinh th¸i häc c¸ thÓ th× sÏ ¶nh hëng lín tíi sù tiÕp thu nh÷ng kh¸i niÖm ë ch¬ng sau lµ quÇn x· vµ hÖ sinh th¸i.
ChÝnh v× vËy khi gi¸o viªn n¾m v÷ng c¸c kh¸i niÖm sinh th¸i mét c¸ch hÖ thèng vµ thùc hiÖn bµi gi¶ng theo mét qu¸ tr×nh hay ch¬ng tr×nh hãa mét c¸ch linh ho¹t néi dung bµi gi¶ng sÏ mang l¹i hiÖ qu¶ d¹y häc cao. Ph¬ng ph¸p s¬ ®å hãa sÏ gióp chóng ta n©ng cao chÊt lîng vµ hiÖu qu¶ d¹y häc sinh th¸i häc chÝnh lµ ë gãc ®é ®ã.
TS Nguyen Dinh Nham
69
§Ó sö dông ®îc ph¬ng ph¸p s¬ ®å hãa trong d¹y häc sinh th¸i häc, tríc hÕt ngêi gi¸o viªn ph¶i n¾m v÷ng cÊu tróc hÖ thèng cña ch¬ng tr×nh Sinh th¸i häc vµ tÝnh hÖ thèng cña tõng ch¬ng, tõng bµi, tõng môc.
Ngêi gi¸o viªn ph¶i biÖt kÝch thÝch sù høng thó häc tËp vµ ph¸t triÓn t duy s¸ng t¹o cho häc sinh. Muèn vËy lµm sao cho bµi gi¶ng cña m×nh sinh ®éng, hÊp dÉn vµ s©u s¾c, kiÕn thøc ph¶i ®îc më réng ngoµi s¸ch gi¸o khoa vµ liªn hÖ kiÕn thøc s¸ch gi¸o khoa víi thùc tiÔn ®êi sèng nh»m lµm phong phó thªm kiÕn thøc cho häc sinh nhng ph¶i x¸c ®Þnh râ nhiÖm vô häc tËp vµ c¸c bíc thùc hiÖn nhiÖm vô ®ã, nghÜa lµ ph¶i x¸c ®Þnh cô thÓ môc tiªu bµi gi¶ng.
TS Nguyen Dinh Nham
70
Trong giê d¹y gi¸o viªn ph¶i biÕt t¹o ra nh÷ng t×nh huèng cã vÊn ®Ò b»ng nh÷ng c©u hái ®óng lóc, g©y ®îc sù tß mß cho häc sinh, kÝch thÝch c¸c em tr¶ lêi ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Khi gi¶i quyÕt ®îc vÊn ®Ò, kiÕn thøc cña c¸c em sÏ ®îc n©ng lªn mét møc cao h¬n. C©u tr¶ lêi cã thÓ c¸c em ph¶i vËn dông kiÕn thøc thùc tiÔn, kiÕn thøc cñ ®· häc hay trong s¸ch gi¸o khoa vµ c¸c tµi liÖu kh¸c. Gi¸o viªn cÇn gîi ý cho c¸c em ®i ®óng chñ ®Ò vµ tr¶ lêi ®óng c©u hái.
Muèn lµm ®îc nh vËy gi¸o viªn cÇn chØ dÉn chu ®¸o cho häc sinh c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò tõng bíc mét, mÆt kh¸c ph¶i h×nh thµnh vµ rÌn luyÖn cho c¸c em kü n¨ng, kü x¶o nghiªn cøu s¸ch gi¸o khoa.
TS Nguyen Dinh Nham
71
Trong mçi bµi gi¸o viªn cÇn ®Þnh híng cho c¸c em xem môc nµo cã thÓ dïng s¬ ®å, lËp s¬ ®å trong t×nh huèng nµo lµ hîp lý vµ cã hiÖu qu¶ nhÊt.
Gi¸o viªn ph¶i dÇn h×nh thµnh cho c¸c em kh¶ n¨ng tù x©y dùng s¬ ®å thÓ hiÖn néi dung cña mét phÇn nµo ®ã vµ c¸ch nhí bµi häc theo ng«n ng÷ s¬ ®å, ®äc néi dung tõ s¬ ®å. §©y lµ mét c«ng viÖc khã kh¨n vµ yªu cÇu ph¶i hiÓu mét c¸ch s©u s¾c bµi häc. Nhê ®ã lµm cho häc sinh cã kh¶ n¨ng tù lùc cµng ngµy cµng cao.
TS Nguyen Dinh Nham
72
Tãm l¹i sinh th¸i häc lµ bé m«n mµ cã thÓ sö dông ph¬ng ph¸p s¬ ®å mét c¸ch hîp lý nhÊt bëi tÝnh hÖ thèng cña c¸c kiÕn thøc vµ mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a c¸c yÕu tè trong ch¬ng tr×nh còng nh c¸c quan hÖ t¸c ®éng t¬ng hç gi÷a c¸c cÊp ®é tæ chøc sèng víi nhau vµ víi m«i trêng ®îc ®Ò cËp trong Sinh th¸i häc. Tuy nhiªn ®Ó sö dông ®îc ph¬ng ph¸p s¬ ®å hãa trong d¹y häc, gi¸o viªn ph¶i híng cho häc sinh n¾m v÷ng cÊu tróc bµi häc, hÖ thèng c¸c kh¸i niÖm vµ qu¸ tr×nh trong tõng bµi, tõng ch¬ng trong ch¬ng tr×nh Sinh th¸i häc råi míi ®i vµo tõng phÇn cô thÓ, muèn vËy ph¶i nghiªn cøu kü s¸ch gi¸o khoa céng víi kiÕn thøc thùc tiÔn vµ kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña häc sinh.
TS Nguyen Dinh Nham
73
§Ó tæ chøc bµi gi¶ng theo ph¬ng ph¸p s¬ ®å hãa ®¹t hiÖu qu¶ cao nhÊt, gi¸o viªn cã thÓ híng dÉn c¸c em ®i theo c¸c bíc sau:
1. Gi¸o viªn yªu cÇu c¸c em nghiªn cøu s¸ch gi¸o khoa ®óng néi dung bµi häc ®Ó hoµn thµnh c¸c nhiÖm vô ®îc giao ghi trong c¸c phiÕu yªu cÇu hoÆc c©u hái hoÆc ghi chóng lªn b¶ng.
2. Yªu cÇu häc sinh tù nghiªn cøu s¸ch gi¸o khoa ®Ó cã nguån th«ng tin, häc sinh ph¶i gia c«ng ®Ó tr¶ lêi c©u hái.
3. Häc sinh ph©n tÝch néi dung bµi häc x¸c ®Þnh d¹ng s¬ ®å.
4. Häc sinh tù lËp s¬ ®å.
5. Th¶o luËn tríc líp vÒ kÕt qu¶ ®· lËp ®îc.
6. Gi¸o viªn chØnh lý ®Ó cã c¸c s¬ ®å chÝnh x¸c, tinh gi¶n, khoa häc vµ cã thÈm mü cao.
7. Ra bµi tËp bæ sung, còng cè.
TS Nguyen Dinh Nham
74
Chương 2: Xây dựng và sử dụng sơ đồ trong dạy học Sinh thái học
I. X©y dùng c¸c d¹ng s¬ ®å vÒ néi dung kiÕn thøc sinh th¸i häc líp 11 PTTH
Trong d¹y häc STH, dùa vµo c¸c tiªu chÝ kh¸c nhau chóng ta cã thÒ ph©n lo¹i c¸c d¹ng s¬ ®å kh¸c nhau,...
1. C¨n cø theo néi dung diÔn ®¹t trªn s¬ ®å
1.1. S¬ ®å thÓ hiÖn sù vËn ®éng cña c¸c chÊt trong hÖ thèng sèng
TS Nguyen Dinh Nham
75
Ví dụ 1: Sơ đồ hệ sinh thái
TS Nguyen Dinh Nham
76
Ví dụ 2: Chu trình sinh địa hoá của nước
TS Nguyen Dinh Nham
77
1.2. Sơ đồ cấu tạo của hệ thống sống
a1, a2, a3: là các cá thể cùng loài
Ví dụ 3: Sơ đồ quần thể
TS Nguye
1
Phương pháp sơ đồ hoá
TS Nguyen Dinh Nham
2
Cấu trúc chuyên đề
Phần I: Các phương pháp dạy học sinh học
1. Các phương pháp dạy học sinh học phổ biến
2. Các phương pháp dạy học sinh học chuyên biệt
Phần II: Phương pháp sơ đồ
Chương 1: Đại cương về phương pháp sơ đồ
Chương 2: Xây dựng sơ đồ trong dạy học Sinh thái học ở trường phổ thông
TS Nguyen Dinh Nham
3
Phần I: các phương pháp dạy học sinh học
I. Các phương pháp dạy học sinh học phổ biến
1. Khái niệm về phương pháp dạy học
PPDH là cách thức hoạt động của thầy tạo ra mối liên hệ qua lại với hoạt động của trò để đạt mục đích dạy học.
2. Phân loại các phương pháp dạy học
2.1. Dựa vào nguồn kiến thức và tính đặc trưng của sự tri giác thông tin: Đại diện trường phái này E. I. Peropxki, E I Golant, N.M. Veczilin
- Phương pháp dùng lời
- Phương pháp trực quan
- Phương pháp thực hành
TS Nguyen Dinh Nham
4
2.2. Căn cứ vào mục đích LLDH: Đại diện trường phái M.A. Đanhilôp, B.P. Exipop. đã phân ra.
- Nghiên cứu tài liệu mới, hình thành kỷ năng , kỷ xảo
- Củng cố kiến thức, kỷ năng , kỷ xảo
- ứng dụng kiến thức, kỷ năng kỷ xảo
- Kiểm tra, đánh giá kiến thức, kỷ năng, kỷ xảo
2.3. Dựa vào đặc trưng hoạt động nhận thức của học sinh: Đại diện
I.A. Lerner, M.N. Skatkin, E.P. Brunop
- Giải thích - minh hoạ
- Trình bày nêu vấn đề
- Tìm tòi bộ phận
- Nghiên cứu
TS Nguyen Dinh Nham
5
2.4. Dựa vào mức độ tích cực, sáng tạo của HS
- Dạy học lấy giáo viên làm trung tâm
- Dạy học lấy học sinh làm trung tâm
2.5. Dựa vào mặt bên trong và bên ngoài của phương pháp
TS Nguyen Dinh Nham
6
TS Nguyen Dinh Nham
7
TS Nguyen Dinh Nham
8
3. Các phương pháp dạy học sinh học chủ yếu
3.1. Bản chất của các phương pháp trong nhóm phương pháp dùng lời
3.1.1. Phương pháp thuyết trình - Tái hiện thông báo
- Bản chất : Thầy giáo sẽ thông báo nội dung tri thức và học sinh lắng nghe một cách bị động mà không cần tri giác vào đối tượng
- Cấu trúc:
+ Đặt vấn đề: Vấn đề được thông báo dưới dạng chung nhất, có phạm vi rộng nhằm làm cho học sinh chú ý đến vấn đề sắp nghiên cứu.
+ Phát biểu vấn đề: GV tự nêu ra các câu hỏi và tự vạch ra trọng điểm cần xem xét một cách chi tiết. Phát biểu vấn đề, tạo ra nhu cầu muốn tìm hiểu của học sinh và vạch ra dàn ý của nội dung cần nghiên cứu
+ Giải quyết vấn đề: Giải quyết vấn đề là công việc của giáo viên và công việc này có thể đi theo hai con đường Qui nạp và diễn dịch.
+ Kết luận: Là sự kết tinh dưới dạng cô đọng, chính xác, khái quát nhất bản chất của vấn đề nghiên cứu.
TS Nguyen Dinh Nham
9
3.1.2. Phương pháp thuyết trình - tìm tòi bộ phận
- Bản chất: Giáo viên trình bày con đường quanh co phức tạp dẫn tới chân lý khoa học mà nhà bác học đã trải qua. Khi trình bày nội dung giáo viên nêu vấn đề, vạch ra mâu thuẩn nhận thức rồi đề ra giả thuyết trình bày cách giải quyết và rút ra kết luận. Học sinh theo dõi lôgic của con đường giải quyết vấn đề do giáo viên trình bày.
- Cấu trúc: như trên, chỉ có khác về bản chất là giáo viên luôn tự đặt ra vấn đề, tự tìm cách giải quyết và học sinh được đưa vào tình huống phải tư duy nhưng không được thể hiện quan điểm của mình.
TS Nguyen Dinh Nham
10
3.1.3. Phương pháp hỏi đáp - tái hiện thông báo
- Bản chất: Giáo viên nêu câu hỏi, yêu cầu học sinh trả lời trực tiếp. Câu trả lời của học sinh chỉ cần nhớ lại một cách chính xác kiến thức đã có hay mô tả lại chính xác những kết quả quan sát những gì mà giáo viên đã tổ chức biểu diễn trước đó.
- Cấu trúc:
+ Đặt vấn đề
+ Hỏi đáp
+ Kết luận
TS Nguyen Dinh Nham
11
3.1.4. Phương pháp hỏi đáp - tìm tòi bộ phận
- Bản chất: Giáo viên nêu câu hỏi, yêu cầu học sinh trả lời trực tiếp. Câu trả lời của học sinh không chỉ cần nhớ lại một cách chính xác kiến thức đã có hay mô tả lại chính xác những kết quả quan sát những gì mà giáo viên đã tổ chức mà còn là kết quả của quá trình tư duy độc lập.
- Cấu trúc:
+ Đặt vấn đề
+ Hỏi đáp
+ Kết luận
TS Nguyen Dinh Nham
12
3.1.5. Phương pháp làm việc với SGK, tài liệu tham khảo
- Bản chất: Là việc dạy cho học sinh đọc sách bằng cách trang bị cho các em kỷ năng lập dàn ý, làm dàn bài, làm đề cương, lập thư mục,.
- Các kỷ năng cần được rèn luyện:
+ Kỷ năng tách ra nội dung bản chất từ tài liệu đọc được
+Kỷ năng phân loại tài liệu đọc được
+ Kỷ năng trả lời câu hỏi dựa trên tài liệu đọc được
+ Kỷ năng lập dàn bài khi đọc sách giáo khoa
+ Kỷ năng soạn đề cương
+ Kỷ năng làm tóm tắt tài liệu đọc được
+ Kỷ năng đọc và phân tích bảng số liệu, biểu đồ, đồ thị, hình vẽ trong sách.
TS Nguyen Dinh Nham
13
3.1.6. Phương pháp hướng dẫn học sinh làm báo cáo- TBTH
- Bản chất: Hướng dẫn học sinh làm các báo cáo theo một chủ đề nhất định do giáo viên nêu ra. Nội dung báo cáo nhằm minh hoạ và mở rộng, cụ thể hoá bài học trên cơ sở vận dụng những kiến thức mà sách giáo khoa hay giáo viên đã trình bày.
3.1.7. Phương pháp hướng dẫn học sinh làm báo cáo- nghiên cứu
- Bản chất: Nội dung báo cáo của học sinh về một chủ đề nào đó chính là tự tìm tòi các tri thức mới mà các em cần lĩnh hội.
TS Nguyen Dinh Nham
14
3.2. Bản chất của các phương pháp trong nhóm phương pháp trực quan
3.2.1. Phương pháp biểu diễn tranh - thông báo tái hiện
Bản chất: tranh lúc này chỉ làm nhiệm vụ cũng cố và trực quan hoá nội dung đã thông báo của thầy giáo đã trình bày.
3.2.2. Phương pháp biễu diễn tranh - tìm tòi bộ phận
Trong trường hợp này tranh vẽ là nguồn thông tin chính mà học sinh có thể tự tri giác trực tiếp vào đối tượng và tự chiếm lĩnh tri thức mới.
TS Nguyen Dinh Nham
15
3.2.3. Phương pháp biểu diễn mẫu vật thật - TBTH
Mẫu vật thật đóng vai trò là PTTQ để minh hoạ, cũng cố lời giảng của thầy.
3.2.4. Phương pháp biểu diễn mẫu vật - tìm tòi bộ phận
Lúc này PTTQ (Mẫu vật) là nguồn phát thông tin để học sinh tự gia công các tài liệu mà họ quan sát được qua mẫu vật.
3.2.5. Phương pháp chiếu phim (Video, phim đèn chiếu)
Phim có thể dùng để minh hoạ các tri thức qua lời giảng của thầy, cũng có thể là nguồn thông tin để học sinh tự khám phá.
TS Nguyen Dinh Nham
16
3.3.Bản chất của các phương pháp thực hành thí nghiệm
3.3.1. Phương pháp thực hành quan sát - thông báo tái hiện
- Bản chất: TH Quan sát nhằm minh hoạ những kiến thức đã lĩnh hội từ các nguồn thông báo khác nhau như lời nói của giáo viên, từ biểu diễn phương tiện trực quan trên lớp,.
- Cấu trúc:
+ Xác định rõ mục đích yêu cầu, nhiệm vụ quan sát của học sinh
+ Giáo viên hướng dẫn tổ chức quan sát, trình tự các cung đoạn TH Quan sát
+ Phân phát mẫu vật
+ Học sinh tự làm, quan sát và ghi chép. Việc ghi chép có thể dưới hình thức lập bảng.
+ Làm tường trình, gia công các tài liệu quan sát được và nhờ các thao tác tư duy để rút ra kết luận khái quát hoặc trả lời các câu hỏi do giáo viên đưa ra.
TS Nguyen Dinh Nham
17
3.3.2. Phương pháp thực hành quan sát - tìm tòi bộ phận
- Bản chất: Phương pháp thực hành quan sát tìm tòi bộ phận là phương pháp gia công các tư liệu quan sát được bằng các thao tác logic, phân tích - tổng hợp, so sánh, tìm mối quan hệ nhân quả, khái quát hoá, rút ra các kết luận có giá trị giải quyết được từng phần của một chủ đề lớn để lĩnh hội tri thức mới.
- Cấu trúc:
+ Xác định rõ mục đích yêu cầu, nhiệm vụ quan sát của học sinh
+ Giáo viên hướng dẫn tổ chức quan sát, trình tự các cung đoạn TH Quan sát
+ Phân phát mẫu vật
+ Học sinh tự làm, quan sát và ghi chép. Việc ghi chép có thể dưới hình thức lập bảng.
+ Làm tường trình, gia công các tài liệu quan sát được và nhờ các thao tác tư duy để rút ra kết luận khái quát hoặc trả lời các câu hỏi do giáo viên đưa ra.
TS Nguyen Dinh Nham
18
3.3.3. Phương pháp thực hành thí nghiệm - thông báo tái hiện
- Bản chất: THTN nhằm minh hoạ cũng cố kiến thức đã tiếp thu từ các nguồn thông báo khác nhau. Mặt khác học sinh cũng có thể làm lại thí nghiệm mà giáo viên đã biểu diễn nhằm rèn luyện kỷ năng thực hành.
- Cấu trúc:
+ Mục tiêu
+ Dụng cụ và vật liệu
+ Phương pháp tiến hành
+ Phân tích kết quả.
TS Nguyen Dinh Nham
19
3.3.4. Phương pháp thực hành thí nghiệm - tìm tòi bộ phận
- Bản chất: Học sinh tự lực tiến hành các thí nghiệm nghiên cứu nhằm phát hiện ra trong đó các sự kiện và qui luật để khái quát thành tri thức mới.
- Cấu trúc:
+ Mục tiêu
+ Dụng cụ và vật liệu
+ Phương pháp tiến hành
+ Phân tích kết quả
TS Nguyen Dinh Nham
20
3.3.5. Phương pháp thực hành giải bài toán sinh học
- Bản chất: Bài toán là một hệ thông tin xác định gồm những dữ kiện xuất phát(cái đã cho) và những yêu cầu cần đạt tới (cái phải tìm).
- Cấu trúc:
+ Lĩnh hội nội dung bài toán
+ Lập chương trình giải
+ Thực hiện chương trình giải
+ Kiểm tra lời giải
TS Nguyen Dinh Nham
21
II. Các phương pháp dạy học chuyên biệt
1. Phương pháp dạy học nêu vấn đề
2. Dạy học theo modul
3. Dạy học hợp tác theo nhóm nhỏ
4. Phương pháp sử dụng câu hỏi - bài tập
5. Phương pháp dạy học chương trình hoá
6. Phương pháp dạy học bằng tình huống
7. Phương pháp sơ đồ
TS Nguyen Dinh Nham
22
Phần II: phương pháp sơ đồ
I. Cơ sở lý luận của việc của việc xây dựng và sử dụng sơ đồ hóa
1. Bản chất và vai trò của sơ đồ hóa
1.1. Bản chất sơ đồ hóa
* Sơ đồ hóa là phương pháp diễn đạt nội dung dạy học bằng ngôn ngữ sơ đồ. ngôn ngữ sơ đồ được thể hiện bằng các ký hiệu khác nhau như hình vẽ lược đồ, đồ thị, bảng biểu,.
Tuy ký hiệu khác nhau nhưng sơ đồ có thể xếp vào 2 nhóm chính:
+ Hình vẽ lược đồ
+ Graph (Sơ đồ) nội dung
Chương 1: Đại cương về sơ đồ
TS Nguyen Dinh Nham
23
* Định nghĩa về sơ đồ (Graph):
Graph bao gồm một tập hợp không rỗng E những yếu tố gọi là đỉnh và một tập hợp A những yếu tố gọi là cạnh (hay cung).
Ký hiệu: G (E,A), trong đó:
E là tập hợp các đỉnh; A là tập hợp các cạnh (hay cung)
+ Nếu những yếu tố của E không xếp theo thứ tự đó là Graph vô hướng.
Ví dụ:
TS Nguyen Dinh Nham
24
+ Nếu với những yếu tố của E xếp theo thứ tự đó là Graph định hướng (A được gọi là cung).
Trong sơ đồ Graph sự sắp xếp trật tự trước sau của các đỉnh và cạnh có ý nghĩa quyết định, còn kích thước, hình dạng, không có ý nghĩa.
TS Nguyen Dinh Nham
25
Phương pháp sơ đồ(Graph): là phương pháp khoa học sử dụng sơ đồ để mô tả sự vật, hoạt động, cho phép hình dung một cách trực quan các mối liên hệ giữa các yếu tố trong cấu trúc của sự vật, cấu trúc logic của qui trình triển khai hoạt động (Tức là con đường từ lúc bắt đầu đến lúc kết thúc hoạt động) giúp con người qui hoạch tối ưu, điều khiển tối ưu các hoạt động.
TS Nguyen Dinh Nham
26
* ý nghĩa của Graph trong dạy học:
- Ngôn ngữ Graph vừa trừu tượng khái quát cao, lại vừa có thể diễn đạt bằng sơ đồ hình họa cụ thể, trực quan. Chính vì thế Graph có ưu thế tuyệt đối trong việc mô hình hóa cấu trúc cũng như mô hình hóa logíc phát triển của các sự vật, hiện tượng, từ vi mô đến vĩ mô.
- Bên cạnh ưu thế trên, Graph còn có ưu thế nổi bật đó là khả năng diễn đạt rất thành công hai mặt tĩnh (cấu trúc) và động (logic phát triển) của sự vật hiện tượng. Chính những ưu điểm này Graph toán học đã được chuyển thành phương pháp dạy học của rất nhiều môn học trong đó có môn Sinh học.
TS Nguyen Dinh Nham
27
Trong Graph, đặc điểm đặc trưng nhất cho tất cả các nội dung dạy học có thể Graph hóa là nội dung dạy học khi xét các phần tử của một tập hợp và một mối quan hệ của các phần tử trong một tập hợp nào đó được biểu thị bằng các đỉnh của Graph. Còn các quan hệ của các cặp phần tử bằng các cạnh hay cung.
Ngoài cách diễn đạt quan hệ như trên, quan hệ trong tập hợp có thể biểu diễn bằng các bảng đặc biệt.
TS Nguyen Dinh Nham
28
1.2. Vai trò của sơ đồ hóa trong dạy học sinh học
1.2.1. Hiệu quả thông tin
Sinh học là một môn học nghiên cứu các đối tượng sống (đặc điểm cấu tạo, quá trình sinh lý, sinh hóa, mối quan hệ giữa các tổ chức sống với nhau và với môi trường sống) thì sơ đồ là một kênh chuyển tải thông tin có ưu thế tuyệt đối bởi những ưu điểm cơ bản sau:
- Ngôn ngữ sơ đồ vừa cụ thể, trực quan, chi tiết lại vừa có tính khái quát, trừu tượng và hệ thống cao. Sơ đồ hóa cho phép tiếp cận với nội dung tri thức bằng con đường logic tổng - phân - hợp tức là cùng một lúc vừa phân tích đối tượng nhận thức thành các sự kiện, các yếu tố cấu thành, lại vừa tổng hợp, hệ thống hóa các sự kiện, các yếu tố đó thành một chỉnh thể thống nhất thuận lợi cho việc khái quát hóa, hình thành khái niệm khoa học - sản phẩm của tư duy lý thuyết.
TS Nguyen Dinh Nham
29
- Sơ đồ hóa cho phép phản ánh một cách trực quan cùng một lúc mặt tĩnh và mặt động của sự vật hiện tượng theo không gian, thời gian. Trong dạy học sinh học ưu việt này được khai thác một cách thuận lợi. Mặt tĩnh thường phản ánh yếu tố cấu trúc, mặt động phản ánh hoạt động - chức năng sinh học của các cấu trúc đó. Như vậy, sơ đồ hóa nội dung kiến thức sinh học là hình thức diễn đạt tối ưu mối quan hệ giữa các yếu tố cấu trúc, giữa các chức năng sinh học, giữa cấu trúc với chức năng của đối tượng nghiên cứu.
TS Nguyen Dinh Nham
30
1.2.2. Hiệu quả phát triển năng lực nhận thức của học sinh
Hiệu quả này thể hiện rõ ở vai trò phát triển các thao tác tư duy cơ bản (phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa, khái quát hóa, hệ thống hóa,.) và khả năng hình thành năng lực tự học cho học sinh. Hiệu quả này lớn nhất khi việc sơ đồ hóa nội dung tri thức do học sinh tiến hành. Học sinh sử dụng ngôn ngữ sơ đồ để diễn đạt nội dung sách giáo khoa và tài liệu đọc được. Đây là quá trình gia công chuyển hóa kiến thức, bằng phép gia công biến hóa này sẽ rèn luyện được năng lực tư duy logic.
TS Nguyen Dinh Nham
31
Sinh thái học là môn khoa học nghiên cứu những mối quan hệ tương hỗ giữa các sinh vật cũng như giữa sinh vật với môi trường, nên việc sử dụng sơ đồ hóa có thể diễn đạt một cách chặt chẽ các mối quan hệ tương hỗ đó cũng như có hệ thống hóa được các khái niệm, các quá trình, các quy luật trong Sinh thái học, kích thích tư duy cũng như khả năng sáng tạo trong việc thiết lập các sơ đồ kiến thức Sinh thái học của học sinh.
TS Nguyen Dinh Nham
32
2. Sử dụng quan điểm cấu trúc hệ thống để xây dựng sơ đồ
Trong vài ba thập kỷ gần đây sinh học đã phát triển vô cùng mạnh mẽ, đã tích lũy được một khối lượng lớn các tài liệu có tính chất sự kiện và hình thành những quan điểm khoa học có tính chất phương pháp luận mới. Nhờ những quan điểm đó Sinh học đi sâu nghiên cứu bản chất các đối tượng của hiện tượng sống. Một quan điểm quan trọng trong số đó là quan điểm cấu trúc hệ thống.
Khái niệm hệ thống được Von Bertalanffy xác định như sau:
"Hệ thống là một tổng thể các phần tử có quan hệ, có tương tác với nhau" hay định nghĩa của Miller: "Hệ thống là tập hợp các yếu tố cùng với những mối quan hệ tương tác giữa chúng với nhau".
TS Nguyen Dinh Nham
33
Về khía cạnh triết học, khái niệm hệ thống được hiểu là một tổ hợp các yếu tố cấu trúc liên quan chặt chẽ với nhau trong một chỉnh thể, trong đó mối quan hệ qua lại giữa các yêu tố cấu trúc đã làm cho đối tượng trở nên một chỉnh thể trọn vẹn, và đến lượt mình khi nằm trong mối quan hệ qua lại đó chúng lại tạo nên những thuộc tính mới. Các thuộc tính này không có ở các yếu tố cấu trúc khi chúng đứng riêng lẻ. Mỗi tác động qua lại biện chứng giữa các yếu tố cấu trúc đã sản sinh ra động lực cho sự tự thân vận động và phát triển của hệ thống.
TS Nguyen Dinh Nham
34
Ph. Angghen ®· nhÊn m¹nh r»ng sù t¸c ®éng qua l¹i lµ nguyªn nh©n bªn trong quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn vµ v× vËy sù ph¸t triÓn cña t duy lý thuyÕt trong khoa häc kh«ng chØ lµ sù gia c«ng s¾p xÕp l¹i c¸c tµi liÖu ®· tÝch lòy trong c¸c lÜnh vùc nghiªn cøu kh¸c nhau mµ chÝnh lµ viÖc x¸c ®Þnh mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¸c lÜnh vùc tri thøc ®ã víi nhau trong mét chØnh thÓ trän vÑn.
Nh vËy quan niÖm cÊu tróc hÖ thèng chÝnh lµ phÐp suy réng quan niÖm biÖn chøng vÒ mèi quan hÖ gi÷a bé phËn vµ toµn thÓ.
TS Nguyen Dinh Nham
35
Tõ ®ã chóng ta biÕt r»ng, khi nghiªn cøu mét ®èi tîng sèng nµo ®ã dï ®¬n gi¶n hay phøc t¹p ®Òu ph¶i tu©n thñ c¸c nguyªn t¾c chÝnh sau ®©y:
- Nguyªn t¾c tæ chøc: Nguyªn t¾c nµy yªu cÇu xem xÐt ®èi tîng thuéc cÊp ®é tæ chøc sèng nµo: ph©n tö, tÕ bµo, c¬ thÓ, quÇn thÓ - loµi, quÇn x·, hÖ sinh th¸i hay sinh quyÓn. Mçi cÊp ®é tæ chøc ®Òu ®Æc trng bëi cÊu tróc bªn trong t¬ng øng víi chøc n¨ng cña chóng.
- Nguyªn t¾c hÖ thèng: CÇn ph¶i xem xÐt ®èi tîng sèng nh mét hÖ më trän vÑn. C¸c yÕu tè cÊu thµnh ®èi tîng hay hÖ thèng ®ã tån t¹i trong sù t¸c ®éng qua l¹i biÖn chøng, t¬ng hç phô thuéc lÉn nhau vµ phô thuéc hÖ. Cïng víi sù t¸c ®éng cña hÖ sèng ®ã víi c¸c hÖ sèng kh¸c lµm béc lé tÊt c¶ c¸c tÝnh chÊt cña hÖ.
TS Nguyen Dinh Nham
36
- Nguyªn t¾c ho¹t ®éng: §èi tîng sèng lu«n ë trong tr¹ng th¸i thêng xuyªn vËn ®éng vµ biÕn ®æi. HÖ sèng kh«ng bÒn v÷ng tuyÖt ®èi mµ lu«n lu«n ®æi míi nhê qu¸ tr×nh trao ®æi vËt chÊt vµ n¨ng lîng.
VÝ dô: TÕ bµo lµ mét cÊu tróc sèng trong ®ã lu«n diÔn ra qu¸ tr×nh ®ång hãa vµ dÞ hãa lµm cho tÕ bµo tån t¹i nh mét chØnh thÓ trän vÑn. Trªn nguyªn t¾c nµy khi xem xÐt c¸c cÊp ®é tæ chøc sèng kh¸c (c¸ thÓ, quÇn thÓ, quÇn x·, hÖ sinh th¸i) cho thÊy trong chóng lu«n diÔn ra sù ®æi míi thµnh phÇn cÊu tróc do ®ã chóng cã thÓ tån t¹i trong thêi gian vµ kh«ng gian.
TS Nguyen Dinh Nham
37
3. Các nguyên tắc xây dựng sơ đồ
Dựa vào nguyên tắc xây dựng Graph nội dung của giáo sư Nguyễn Ngọc Quang và các quy tắc phân chia khái niệm của giáo sư Trần Bá Hoành.
3.1. Theo giáo sư Nguyễn Ngọc Quang
- Graph nội dung dạy học là sơ đồ phản ánh trực quan tập hợp những kiến thức then chốt (cơ bản, cần và đủ) của một nội dung dạy học và logic phát triển bên trong của nó. Graph nội dung dạy học bao gồm Graph nội dung cho một khái niệm, một bài, một chương hoặc một phần.
TS Nguyen Dinh Nham
38
- Algorit cña viÖc lËp Graph néi dung d¹y häc bao gåm c¸c bíc cô thÓ sau ®©y:
* Bíc 1: Tæ chøc c¸c ®Ønh, gåm c¸c néi dung sau:
+ Chän kiÕn thøc cÇn vµ ®ñ
+ M· hãa chóng cho thËt sóc tÝch, cã thÓ dïng ký hiÖu quy íc
+ §Æt chóng vµo c¸c ®Ønh trªn mÆt ph¼ng (cã thÓ cã thø tù hoÆc kh«ng).
* Bíc 2: ThiÕt lËp c¸c cung: Thùc chÊt lµ nèi c¸c ®Ønh víi nhau b»ng c¸c ®o¹n (cã híng hoÆc v« híng) ®Ó diÔn t¶ mèi liªn hÖ phô thuéc gi÷a néi dung c¸c ®Ønh víi nhau lµm sao ph¶n ¸nh ®îc logic ph¸t triÓn cña néi dung ®ã.
TS Nguyen Dinh Nham
39
* Bước 3: Hoàn thiện Graph: làm cho Graph trung thành với nội dung được mô hình hóa về cấu trúc logic nhưng lại giúp cho học sinh dễ dàng lĩnh hội nội dung đó và nó phải đảm bảo mỹ thuật về mặt trình bày.
Tóm lại: Graph nội dung cần tuân thủ cả về mặt khoa học, mặt sư phạm và hình thức trình bày bố cục.
Ví dụ 1: Các loại môi trường
Con người
TS Nguyen Dinh Nham
40
3.2. Theo giáo sư Trần Bá Hoành
* Phân chia một khái niệm có nghĩa là chia các đối tượng nằm trong ngoại diên của một khái niệm lớn thành những nhóm nhỏ và xác định xem một khái niệm "giống" có bao nhiêu khái niệm "loài".
* Mục đích phân chia: Để củng cố và mở rộng sự hiểu biết đối với một số đối tượng nghiên cứu.
* Các quy tắc phân chia đối tượng
- Tổng ngoại diên của các khái niệm nhỏ được phân chia bằng ngoại diên của khái niệm lớn bị phân chia.
Ví dụ 2:
TS Nguyen Dinh Nham
41
- ë mçi bËc ph©n chia ph¶i dùa vµo cïng mét thuéc tÝnh hay cïng mét tiªu chÝ. Tïy theo môc ®Ých ph©n chia mµ ë mçi thø bËc ta lÊy mét tiªu chÝ nµo ®ã lµm c¨n cø, do vËy cïng mét kh¸i niÖm lín nhng do môc ®Ých kh¸c nhau mµ kÕt qu¶ cuèi cïng ph©n chia thµnh b¶ng hÖ thèng kh«ng gièng nhau.
TS Nguyen Dinh Nham
42
Ví dụ 3: Khái niệm hệ sinh thái
+ Nếu căn cứ vào nguồn gốc có thể chia:
+ Nếu căn cứ vào môi trường sống có thể chia:
TS Nguyen Dinh Nham
43
- C¸c kh¸i niÖm ®îc chia ph¶i ngang hµng kh«ng chång chÐo.
Phân chia như trên là không hợp lý
Ví dụ 4: Các dạng diễn thế sinh thái
TS Nguyen Dinh Nham
44
- Khi ph©n chia kh¸i niÖm kh«ng ®îc vît cÊp nghÜa lµ kh¸i niÖm loµi ph©n chia ra ph¶i lµ kh¸i niÖm loµi gÇn nhÊt.
Đây là phân chia vượt cấp
Ví dụ 5: Các nhân tố sinh thái bao gồm:
TS Nguyen Dinh Nham
45
* C¸c ph¬ng ph¸p ph©n chia kh¸i niÖm
+ Ph©n ®«i: Chia kh¸i niÖm gièng thµnh 2 kh¸i niÖm loµi cã quan hÖ tr¸i ngîc nhau, coi nh kh¸i niÖm gièng chØ cã 2 thuéc tÝnh ®èi lËp, mçi kh¸i niÖm loµi mang 1 trong 2 thuéc tÝnh ®ã.
TS Nguyen Dinh Nham
46
+ Chia 1 đối tượng thành những bộ phận nhỏ: Khái niệm bị chia và các khái niệm nhỏ không phải quan hệ giống - loài mà là quan hệ toàn thể - bộ phận.
Ví dụ 2: Khái niệm hệ sinh thái
TS Nguyen Dinh Nham
47
+ Ph©n lo¹i: Ph©n 1 kh¸i niÖm gièng thµnh nh÷ng kh¸i niÖm loµi, råi ®Õn lît kh¸i niÖm loµi l¹i tiÕp tôc ph©n chia cuèi cïng ®îc nh÷ng kh¸i niÖm nhá nhÊt. VÒ c¸ch ph©n chia nµy ë mçi bËc cña mçi nhãm ta ph¶i lÊy mét tiªu chÝ nµo ®ã lµm c¬ së.
Ví dụ 3: Các nhóm quan hệ
TS Nguyen Dinh Nham
48
Đó là những cơ sở lý luận được vận dụng để sơ đồ hóa nội dung dạy học sinh thái học. Trong quá trình dạy học, tùy theo nội dung cụ thể của tri thức mà vận dụng một cách linh hoạt, sáng tạo sao cho sơ đồ vừa phải tinh giản, dể hiểu vừa phải đầy đủ, khoa học, chính xác và có tính thẩm mỹ cao.
TS Nguyen Dinh Nham
49
4. Cơ sở lý luận của phương pháp và biện pháp sử dụng sơ đồ
Vai trò của sơ đồ hóa trong dạy học là rất lớn song hiệu quả đạt được lớn hay nhỏ là tùy thuộc vào phương pháp và biện pháp sử dụng sơ đồ.
Trong dạy học sơ đồ có thể được sử dụng ở tất cả các khâu: hình thành kiến thức mới, củng cố và hoàn thiện kiến thức, kiểm tra đánh giá. Song nội dung, hình thức và phương pháp sử dụng sơ đồ thì khác nhau ở mỗi khâu.
TS Nguyen Dinh Nham
50
ë møc ®é thÊp nhÊt, s¬ ®å chØ ®îc sö dông nh mét ph¬ng tiÖn truyÒn ®¹t th«ng tin cña gi¸o viªn: gi¸o viªn x©y dùng s¬ ®å råi giíi thiÖu cho häc sinh b»ng ph¬ng ph¸p gi¶i thÝch minh häa. Víi ph¬ng ph¸p sö dông nµy hiÖu qu¶ d¹y häc cña s¬ ®å rÊt thÊp.
TiÕn tíi møc cao h¬n s¬ ®å do gi¸o viªn x©y dùng ®îc sö dông nh mét ph¬ng tiÖn tæ chøc ho¹t ®éng tù häc cña häc sinh. Gi¸o viªn tæ chøc cho häc sinh tù lùc nghiªn cøu s¸ch gi¸o khoa råi yªu cÇu häc sinh:
TS Nguyen Dinh Nham
51
- Sử dụng sơ đồ để diễn đạt nội dung đọc được
- Điền tiếp sơ đồ khuyết thiếu, sơ đồ câm
- Tìm những bất hợp lý trong sơ đồ, sửa lại những bất hợp lý đó.
Mức cao nhất sơ đồ hóa là sản phẩm quá trình hoạt động tích cực, sáng tạo của chính học sinh. ở mức độ này hiệu quả dạy học của sơ đồ là lớn nhất vì:
+ Tiến hành sơ đồ hóa chính là tiến hành nhận thức sự vật hiện tượng theo phương pháp tổng - phân - hợp, do vậy thông qua việc sơ đồ hóa nội dung tri thức, học sinh sẽ tự hình thành cho mình phương pháp nhận thức sự vật bằng con đường tổng - phân - hợp.
TS Nguyen Dinh Nham
52
+ Muốn xây dựng sơ đồ, ngoài việc có kỹ năng đọc sách giáo khoa học sinh phải sử dụng các thao tác tư duy cơ bản như phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa, khái quát hóa, hệ thống hóa,.để cùng một lúc vừa phân tích đối tượng nhận thức thành các sự kiện, các yếu tố cấu thành lại vừa phải tổng hợp chúng lại, thiết lập các mối quan hệ qua lại giữa chúng (bao gồm các mối quan hệ giữa cấu trúc - cấu trúc, cấu trúc - chức năng, chức năng - chức năng, tổ chức sống - môi trường).
TS Nguyen Dinh Nham
53
Khi s¶n phÈm ho¹t ®éng t duy kÕt tinh l¹i thµnh ng«n ng÷ s¬ ®å th× còng lµ lóc ho¹t ®éng bªn trong (t duy) vµ ho¹t ®éng bªn ngoµi (vËt chÊt hãa) cña häc sinh ®ùoc béc lé trong mèi t¸c ®éng qua l¹i víi nhau. Qu¸ tr×nh nµy kh«ng chØ t¹o ra nguån th«ng tin xu«i vµ ngîc phong phó, gióp ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh d¹y häc mét c¸ch linh ho¹t, hiÖu qu¶ mµ cßn ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc häc sinh. Nh vËy hiÖu qu¶ d¹y häc cña s¬ ®å ®îc khai th¸c mét c¸ch triÕt ®Ó. §Æc biÖt gi¸ trÞ d¹y häc cña s¬ ®å cã thÓ cßn t¨ng lªn rÊt nhiÒu khi s¬ ®å tÜnh ®îc chuyÓn thµnh s¬ ®å ®éng th«ng qua kü thuËt vi tÝnh.
TS Nguyen Dinh Nham
54
II. C¬ së thùc tiÔn cña viÖc x©y dùng s¬ ®å hãa trong d¹y häc sinh th¸i häc
1. Ph©n tÝch néi dung, cÊu tróc ch¬ng tr×nh sinh th¸i häc
Ch¬ng tr×nh sinh th¸i häc líp 11 PTTH hiÖn hµnh bao gåm 3 ch¬ng tr×nh bµy c¸c cÊp ®é tæ chøc sèng tõ c¸ thÓ lªn quÇn thÓ, quÇn x·, hÖ sinh th¸i vµ sinh quyÓn. Trong ®ã chó ý ®Õn c¸c mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè trong hÖ thèng sèng, c¸c quy luËt vµ c¸c qu¸ tr×nh xÈy ra trong c¸c hÖ thèng sèng ®ã.
TS Nguyen Dinh Nham
55
Trong ch¬ng 1: “Sinh th¸i häc c¸ thÓ” tr×nh bµy nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña c¸c mèi quan hÖ gi÷a c¸ thÓ sinh vËt víi m«i trêng.
§Çu tiªn giíi thiÖu kh¸i niÖm m«i trêng, c¸c lo¹i m«i trêng vµ c¸c nh©n tè sinh th¸i tån t¹i trong m«i trêng, sau ®ã ph©n tÝch ¶nh hëng cña c¸c nh©n tè sinh th¸i chñ yÕu lªn ®êi sèng sinh vËt.
Mçi c¸ thÓ sinh vËt ®Òu bÞ t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè v« sinh cã thÓ lµ trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp vµ h×nh thµnh quy luËt vÒ giíi h¹n sinh th¸i. Sau khi tr×nh bµy ¶nh hëng cña c¸c nhËn tè v« sinh lªn sinh vËt ®Õn tr×nh bµy ¶nh hëng cña c¸c nh©n tè h÷u sinh. Sinh vËt cã quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i víi c¸c sinh vËt kh¸c sèng chung quanh, víi vËt ký sinh trªn vµ trong c¬ thÓ.
TS Nguyen Dinh Nham
56
C¸c sinh vËt ®ã ®îc xÕp trong 2 nhãm ®ã lµ nhãm quan hÖ cïng loµi vµ kh¸c loµi. C¸c c¸ thÓ cïng loµi cã mèi quan hÖ vÒ dinh dìng, n¬i ë, b¶n n¨ng vµ giíi tÝnh. Sau cïng lµ t¸c ®éng cña con ngêi lªn sinh vËt. Trªn c¬ së c¸c yÕu tè sÝnh th¸i cïng t¸c ®éng lªn sinh vËt xem xÐt sù t¸c ®éng tæng hîp cña c¸c nh©n tè sinh th¸i vµ rót ra nh÷ng quy luËt sinh th¸i c¬ b¶n ®ã lµ quy luËt giíi h¹n sinh th¸i, quy luËt t¸c ®éng kh«ng ®ång ®Òu cña nh©n tè sinh th¸i lªn chøc phËn sèng cña c¬ thÓ vµ quy luËt t¸c ®éng qua l¹i gi÷a sinh vËt víi m«i trêng. Sù t¸c ®éng qua l¹i cã quy luËt gi÷a c¸c nh©n tè sinh th¸i vµ sinh vËt qua nhiÒu thÕ hÖ ®· h×nh thµnh nªn nh÷ng ®Æc ®iÓm thÝch nghi sinh th¸i quan träng.
TS Nguyen Dinh Nham
57
N÷a phÇn cuèi cña ch¬ng giíi thiÖu vÒ c¸c ®Æc ®iÓm thÝch nghi sinh th¸i, bao gåm sù thÝch nghi cña thùc vËt víi m«i trêng, sù thÝch nghi cña ®éng vËt víi m«i trêng sèng vµ sù thÝch nghi ®Æc biÖt lµ nhÞp sinh häc.
Ch¬ng 2: “QuÇn x· vµ hÖ sinh th¸i” tr×nh bµy c¸c kh¸i niÖm vÒ c¸c ®èi tîng t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè sinh th¸i ë møc trªn c¸ thÓ ®ã lµ quÇn thÓ, quÇn x· vµ hÖ sinh th¸i.
ë møc quÇn thÓ, c¸c mèi t¸c ®éng qua l¹i cña c¸c nh©n tè sinh th¸i vµ quÇn thÓ ®îc xem xÐt trªn 3 ph¬ng diÖn: ¶nh hëng chung cña ngo¹i c¶nh tíi quÇn thÓ, sù biÕn ®éng sè lîng c¸ thÓ cña quÇn thÓ vµ xu híng gi÷ tr¹ng th¸i c©n b»ng quÇn thÓ.
TS Nguyen Dinh Nham
58
ë møc quÇn x· sinh vËt, c¸c mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c nh©n tè sinh th¸i vµ c¸c tËp hîp sinh vËt ®îc nghiªn cøu trªn c¸c b×nh diÖn bao qu¸t vµ tæng hîp t¬ng øng, nh÷ng tÝnh chÊt c¬ b¶n cña quÇn x· (nghiªn cøu tÝnh chÊt vÒ thµnh phÇn loµi vµ sù ph©n bè c¸c c¸ thÓ trong kh«ng gian) nh÷ng mèi quan hÖ t¸c ®éng c¬ b¶n gi÷a ngo¹i c¶nh vµ quÇn x· (chÝnh lµ tæng hîp mèi quan hÖ gi÷a c¸c quÇn thÓ vµ ngo¹i c¶nh).
TS Nguyen Dinh Nham
59
Kết quả tổng hợp sự tác động qua lại giữa ngoại cảnh và quần xã ở mức độ nào đó có thể dẫn tới diễn thế sinh thái - mức tổng hợp nhất và đầy đủ nhất của đối tượng sinh thái. Các kiểu hệ sinh thái được giới thiệu với các nội dung tập trung vào mối quan hệ dinh dưỡng trong hệ sinh thái: chuỗi và lưới thức ăn. Sau đó là sự trao đổi vật chất và năng lượng trong hệ sinh thái bao gồm quy luật hình tháp sinh thái, chu trình sinh địa hóa các chất và hiệu suất sinh thái.
TS Nguyen Dinh Nham
60
Ch¬ng 3: “Sinh quyÓn vµ con ngêi” cung cÊp nh÷ng hiÓu biÕt kh¸i qu¸t vÒ sinh quyÓn vµ c¸c nguån tµi nguyªn trong sinh quyÓn. Trªn c¬ së cã nh÷ng tri thøc c¬ së vÒ Sinh th¸i ë 2 ch¬ng ®Çu, mèi t¸c ®éng gi÷a con ngêi vµ sinh quyÓn ta ®îc xem xÐt díi gãc ®é sinh th¸i xung quanh c¸c vÊn ®Ò:
TS Nguyen Dinh Nham
61
- T¸c ®éng cña con ngêi tíi sinh quyÓn, d©n sè vµ m«i trêng, b¶o vÖ rõng vµ thiªn nhiªn, chèng « nhiÔm, c¶i biÕn khÝ hËu, sö dông hîp lý vµ phôc håi nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn, luËt b¶o vÖ m«i trêng. C¸c tri thøc ®îc cung cÊp trong c¸c tiÕt lý thuyÕt sÏ ®îc cñng cè, vËn dông, bæ sung trong néi dung cña 3 tiÕt thùc hµnh cuèi mçi ch¬ng ®ã lµ: NhËn biÕt m«i trêng vµ ¶nh hëng cña mét sè nh©n tè sinh th¸i lªn sinh vËt; quan s¸t mét quÇn x· lËp s¬ ®å vÒ mèi quan hÖ vÒ dinh dìng trong hÖ sinh th¸i thèng qua chuçi vµ líi thøc ¨n; t×m hiÓu t¸c ®éng cña m«i trêng ®èi víi ®êi sèng con ngêi.
TS Nguyen Dinh Nham
62
- Ch¬ng tr×nh sinh th¸i häc cung cÊp cho häc sinh nh÷ng tri thøc khoa häc v÷ng ch¾c cã hÖ thèng vÒ sinh th¸i, do ®ã c¸c kh¸i niÖm sinh th¸i trong toµn bé néi dung quy ®Þnh cña ch¬ng tr×nh còng ®îc tr×nh bµy cã hÖ thèng.
Thêng th× nh÷ng tri thøc vÒ c¸c ®èi tîng, vÒ c¸c hiÖn tîng sinh th¸i, vÒ c¸c mèi liªn hÖ sinh th¸i lµ c¬ së ®Ó h×nh thµnh nh÷ng tri thøc quy luËt sinh th¸i. Thùc vËy, trªn c¬ së nh÷ng dÉn liÖu vÒ nh÷ng t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c nh©n tè sinh th¸i lªn c¸c ®èi tîng sinh th¸i kh¸c nhau, vµ ph©n tÝch c¸c hiÖn tîng sinh th¸i xuÊt hiÖn do c¸c t¸c ®éng qua l¹i Êy míi cã thÓ cã ®îc tri thøc quy luËt sinh th¸i. Ngîc l¹i, c¸c tri thøc quy luËt sinh th¸i ®Õn lît nã l¹i lµm c¬ së cho viÖc ph©n tÝch hiÓu râ b¶n chÊt c¸c ®èi tîng, hiÖn tîng sinh th¸i häc vèn v« cïng phong phó vµ ®a d¹ng.
TS Nguyen Dinh Nham
63
C¸c tri thøc trong Sinh th¸i häc ®Òu cã thÓ diÔn ®¹t b»ng s¬ ®å, trong ®ã s¬ ®å tÜnh giíi thiÖu c¸c sù kiÖn, liÖt kª c¸c yÕu tè, s¬ ®å diÔn ®¹t néi dung c¸c kiÕn thøc mét c¸ch ng¾n gän, cã logic vÒ mÆt kh«ng gian vµ thêi gian, thÓ hiÖn mèi quan hÖ toµn thÓ bé phËn, gi÷a “gièng” - “loµi”, gi÷a c¸i chung - c¸i riªng,…
S¬ ®å ®éng m« t¶ diÔn biÕn c¸c c¬ chÕ, c¸c qu¸ tr×nh theo mét quy luËt nhÊt ®Þnh.
Nh vËy c¸c ng«n ng÷ néi dung trong sinh th¸i häc ®Òu cã thÓ diÔn ®¹t b»ng ng«n ng÷ s¬ ®å mét c¸ch ng¾n gän, logic vµ dÔ hiÓu.
TS Nguyen Dinh Nham
64
2. Kh¶ n¨ng s¬ ®å hãa kiÕn thøc sinh th¸i häc
Qu¸ tr×nh d¹y häc bao gåm 2 ho¹t ®éng cã liªn quan víi nhau mét c¸ch mËt thiÕt, ®ã lµ ho¹t ®éng d¹y cña gi¸o viªn vµ ho¹t ®éng häc cña häc sinh trong ®ã häc sinh võa lµ chñ thÓ võa lµ kh¸ch thÓ cña qu¸ tr×nh d¹y häc. CÇn x¸c ®Þnh vµ kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ chñ thÓ cña häc sinh líp 11 trong qu¸ tr×nh d¹y häc m«n sinh th¸i häc v× mÊy lý do sau ®©y:
- Häc sinh líp 11 thuéc løa tuæi 16 - 17 ®· ë giai ®o¹n trëng thµnh vÒ t©m lý vµ sinh lý, mong muèn tù kh¼ng ®Þnh m×nh, a thÝch ho¹t ®éng chñ ®éng tù qu¶n, cã n¨ng lùc t duy, ph©n tÝch, tæng hîp, kh¸i qu¸t cao, cã tÝnh n¨ng n¨ng ®éng vµ s¸ng t¹o trong häc tËp còng nh trong mäi lÜnh vùc kh¸c nÕu ®îc híng dÉn tèt.
TS Nguyen Dinh Nham
65
Häc sinh ®· lµm quen víi nh÷ng tri thøc Sinh th¸i häc trong nhiÒu m«n häc ®Æc biÖt lµ m«n sinh häc vµ ®Þa lý. ë cÊp tiÓu häc, tri thøc Sinh th¸i häc ®îc cung cÊp cho häc sinh qua mét sè m«n häc “T×m hiÓu tù nhiªn vµ x· héi”, “TiÕng ViÖt”. CÊp THCS, tri thøc sinh th¸i häc ®îc cung cÊp theo c¸c phÇn: H×nh th¸i gi¶i phÉu vµ sinh lý thùc vËt, ®éng vËt kh«ng x¬ng sèng, ®éng vËt cã x¬ng sèng, sinh lý ngêi. Trong tÊt c¶ c¸c phÇn trªn, c¸c tri thøc sinh th¸i vÒ mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a sinh vËt víi m«i trêng, vÊn ®Ò b¶o vÖ thiªn nhiªn vµ sö dông hîp lý nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn ®Òu ®· ®ùoc tÝch lòy mét c¸ch hîp lý vµ phÇn nµo ®· ®ùoc hÖ thèng l¹i trong mÊy bµi cuèi cña ch¬ng tr×nh ®éng vËt ë cuèi líp 8.
TS Nguyen Dinh Nham
66
Sinh häc líp 9 giíi thiÖu gi¶i phÉu vµ sinh lý ngêi. Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÌ gi¸o dôc giíi tÝnh vµ ®êi sèng gia ®×nh, gi¸o dôc d©n sè ®· ®îc ®Ò cËp tíi. Nh vËy häc xong líp 9, ë häc sinh ®· cã nh÷ng kiÕn thøc vµ kü n¨ng c¬ b¶n ®Ó nhËn biÕt vÒ t¸c ®éng cña c¸c nhãm sinh vËt kh¸c nhau trong thiªn nhiªn vµ b¶n th©n con ngêi.
Nh÷ng tri thøc nµy cã thÓ bÞ r¬i v·i nhng nÕu khai th¸c cã ®Þnh híng häc sinh dÔ dµng nhí l¹i.
TS Nguyen Dinh Nham
67
- Lªn THPT, ch¬ng tr×nh Sinh th¸i häc ®îc tr×nh bµy ë d¹ng n©ng cao víi c¸c kiÕn thøc mang tÝnh tæng hîp, trõu tîng vµ kh¸i qu¸t. KiÕn thøc ®ã ®îc tr×nh bµy ë d¹ng kh¸i niÖm vµ quy luËt.
Trong qu¸ tr×nh häc tËp ë trong vµ ngoµi nhµ trêng còng nh qu¸ tr×nh lín lªn trong gia ®×nh vµ x· héi, häc sinh ®· cã vèn sèng phong phó vÒ thiªn nhiªn, vÒ x· héi vµ c¸c mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a sinh vËt víi m«i trêng.
Trªn c¬ së néi dung bµi gi¶ng ®îc nghiªn cøu mét c¸ch nhuÇn nhuyÔn, gi¸o viªn cã thÓ m¹nh d¹n n©ng cao vai trß chñ thÓ cña häc sinh trong qu¸ tr×nh häc tËp m«n Sinh th¸i häc víi nh÷ng dù kiÕn cã ®Þnh híng, t¹o ®iÒu kiÖn cho häc sinh tham gia x©y dùng bµi.
TS Nguyen Dinh Nham
68
PhÇn Sinh th¸i häc lµ mét phÇn häc míi ë phæ th«ng, do ®ã kÕt qu¶ d¹y häc cña nã cµng phô thuéc nhiÒu vµo sù gi¶ng d¹y cña gi¸o viªn. MÆt kh¸c nh÷ng kh¸i niÖm sinh th¸i häc ®îc tr×nh bµy theo mét hÖ thèng chÆt chÏ, cã tÝnh kÕ thõa cao, häc sinh kh«ng n¾m v÷ng nh÷ng kh¸i niÖm cña ch¬ng tr×nh sinh th¸i häc c¸ thÓ th× sÏ ¶nh hëng lín tíi sù tiÕp thu nh÷ng kh¸i niÖm ë ch¬ng sau lµ quÇn x· vµ hÖ sinh th¸i.
ChÝnh v× vËy khi gi¸o viªn n¾m v÷ng c¸c kh¸i niÖm sinh th¸i mét c¸ch hÖ thèng vµ thùc hiÖn bµi gi¶ng theo mét qu¸ tr×nh hay ch¬ng tr×nh hãa mét c¸ch linh ho¹t néi dung bµi gi¶ng sÏ mang l¹i hiÖ qu¶ d¹y häc cao. Ph¬ng ph¸p s¬ ®å hãa sÏ gióp chóng ta n©ng cao chÊt lîng vµ hiÖu qu¶ d¹y häc sinh th¸i häc chÝnh lµ ë gãc ®é ®ã.
TS Nguyen Dinh Nham
69
§Ó sö dông ®îc ph¬ng ph¸p s¬ ®å hãa trong d¹y häc sinh th¸i häc, tríc hÕt ngêi gi¸o viªn ph¶i n¾m v÷ng cÊu tróc hÖ thèng cña ch¬ng tr×nh Sinh th¸i häc vµ tÝnh hÖ thèng cña tõng ch¬ng, tõng bµi, tõng môc.
Ngêi gi¸o viªn ph¶i biÖt kÝch thÝch sù høng thó häc tËp vµ ph¸t triÓn t duy s¸ng t¹o cho häc sinh. Muèn vËy lµm sao cho bµi gi¶ng cña m×nh sinh ®éng, hÊp dÉn vµ s©u s¾c, kiÕn thøc ph¶i ®îc më réng ngoµi s¸ch gi¸o khoa vµ liªn hÖ kiÕn thøc s¸ch gi¸o khoa víi thùc tiÔn ®êi sèng nh»m lµm phong phó thªm kiÕn thøc cho häc sinh nhng ph¶i x¸c ®Þnh râ nhiÖm vô häc tËp vµ c¸c bíc thùc hiÖn nhiÖm vô ®ã, nghÜa lµ ph¶i x¸c ®Þnh cô thÓ môc tiªu bµi gi¶ng.
TS Nguyen Dinh Nham
70
Trong giê d¹y gi¸o viªn ph¶i biÕt t¹o ra nh÷ng t×nh huèng cã vÊn ®Ò b»ng nh÷ng c©u hái ®óng lóc, g©y ®îc sù tß mß cho häc sinh, kÝch thÝch c¸c em tr¶ lêi ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Khi gi¶i quyÕt ®îc vÊn ®Ò, kiÕn thøc cña c¸c em sÏ ®îc n©ng lªn mét møc cao h¬n. C©u tr¶ lêi cã thÓ c¸c em ph¶i vËn dông kiÕn thøc thùc tiÔn, kiÕn thøc cñ ®· häc hay trong s¸ch gi¸o khoa vµ c¸c tµi liÖu kh¸c. Gi¸o viªn cÇn gîi ý cho c¸c em ®i ®óng chñ ®Ò vµ tr¶ lêi ®óng c©u hái.
Muèn lµm ®îc nh vËy gi¸o viªn cÇn chØ dÉn chu ®¸o cho häc sinh c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò tõng bíc mét, mÆt kh¸c ph¶i h×nh thµnh vµ rÌn luyÖn cho c¸c em kü n¨ng, kü x¶o nghiªn cøu s¸ch gi¸o khoa.
TS Nguyen Dinh Nham
71
Trong mçi bµi gi¸o viªn cÇn ®Þnh híng cho c¸c em xem môc nµo cã thÓ dïng s¬ ®å, lËp s¬ ®å trong t×nh huèng nµo lµ hîp lý vµ cã hiÖu qu¶ nhÊt.
Gi¸o viªn ph¶i dÇn h×nh thµnh cho c¸c em kh¶ n¨ng tù x©y dùng s¬ ®å thÓ hiÖn néi dung cña mét phÇn nµo ®ã vµ c¸ch nhí bµi häc theo ng«n ng÷ s¬ ®å, ®äc néi dung tõ s¬ ®å. §©y lµ mét c«ng viÖc khã kh¨n vµ yªu cÇu ph¶i hiÓu mét c¸ch s©u s¾c bµi häc. Nhê ®ã lµm cho häc sinh cã kh¶ n¨ng tù lùc cµng ngµy cµng cao.
TS Nguyen Dinh Nham
72
Tãm l¹i sinh th¸i häc lµ bé m«n mµ cã thÓ sö dông ph¬ng ph¸p s¬ ®å mét c¸ch hîp lý nhÊt bëi tÝnh hÖ thèng cña c¸c kiÕn thøc vµ mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a c¸c yÕu tè trong ch¬ng tr×nh còng nh c¸c quan hÖ t¸c ®éng t¬ng hç gi÷a c¸c cÊp ®é tæ chøc sèng víi nhau vµ víi m«i trêng ®îc ®Ò cËp trong Sinh th¸i häc. Tuy nhiªn ®Ó sö dông ®îc ph¬ng ph¸p s¬ ®å hãa trong d¹y häc, gi¸o viªn ph¶i híng cho häc sinh n¾m v÷ng cÊu tróc bµi häc, hÖ thèng c¸c kh¸i niÖm vµ qu¸ tr×nh trong tõng bµi, tõng ch¬ng trong ch¬ng tr×nh Sinh th¸i häc råi míi ®i vµo tõng phÇn cô thÓ, muèn vËy ph¶i nghiªn cøu kü s¸ch gi¸o khoa céng víi kiÕn thøc thùc tiÔn vµ kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña häc sinh.
TS Nguyen Dinh Nham
73
§Ó tæ chøc bµi gi¶ng theo ph¬ng ph¸p s¬ ®å hãa ®¹t hiÖu qu¶ cao nhÊt, gi¸o viªn cã thÓ híng dÉn c¸c em ®i theo c¸c bíc sau:
1. Gi¸o viªn yªu cÇu c¸c em nghiªn cøu s¸ch gi¸o khoa ®óng néi dung bµi häc ®Ó hoµn thµnh c¸c nhiÖm vô ®îc giao ghi trong c¸c phiÕu yªu cÇu hoÆc c©u hái hoÆc ghi chóng lªn b¶ng.
2. Yªu cÇu häc sinh tù nghiªn cøu s¸ch gi¸o khoa ®Ó cã nguån th«ng tin, häc sinh ph¶i gia c«ng ®Ó tr¶ lêi c©u hái.
3. Häc sinh ph©n tÝch néi dung bµi häc x¸c ®Þnh d¹ng s¬ ®å.
4. Häc sinh tù lËp s¬ ®å.
5. Th¶o luËn tríc líp vÒ kÕt qu¶ ®· lËp ®îc.
6. Gi¸o viªn chØnh lý ®Ó cã c¸c s¬ ®å chÝnh x¸c, tinh gi¶n, khoa häc vµ cã thÈm mü cao.
7. Ra bµi tËp bæ sung, còng cè.
TS Nguyen Dinh Nham
74
Chương 2: Xây dựng và sử dụng sơ đồ trong dạy học Sinh thái học
I. X©y dùng c¸c d¹ng s¬ ®å vÒ néi dung kiÕn thøc sinh th¸i häc líp 11 PTTH
Trong d¹y häc STH, dùa vµo c¸c tiªu chÝ kh¸c nhau chóng ta cã thÒ ph©n lo¹i c¸c d¹ng s¬ ®å kh¸c nhau,...
1. C¨n cø theo néi dung diÔn ®¹t trªn s¬ ®å
1.1. S¬ ®å thÓ hiÖn sù vËn ®éng cña c¸c chÊt trong hÖ thèng sèng
TS Nguyen Dinh Nham
75
Ví dụ 1: Sơ đồ hệ sinh thái
TS Nguyen Dinh Nham
76
Ví dụ 2: Chu trình sinh địa hoá của nước
TS Nguyen Dinh Nham
77
1.2. Sơ đồ cấu tạo của hệ thống sống
a1, a2, a3: là các cá thể cùng loài
Ví dụ 3: Sơ đồ quần thể
TS Nguye
* Một số tài liệu cũ có thể bị lỗi font khi hiển thị do dùng bộ mã không phải Unikey ...
Người chia sẻ: Nguyễn Đình Xuân
Dung lượng: |
Lượt tài: 0
Loại file:
Nguồn : Chưa rõ
(Tài liệu chưa được thẩm định)