Bài 14. Chơi chữ

Ngữ văn 7
KIỂM TRA BÀI CŨ:
1. Thế nào là điệp ngữ?
2. Xác định điệp ngữ trong khổ thơ sau và nêu tác dụng:
Trên đường hành quân xa
Dừng chân bên xóm nhỏ
Tiếng gà ai nhảy ổ:
“Cục… cục tác cục ta”
Nghe xao động nắng trưa
Nghe bàn chân đỡ mỏi
Nghe gọi về tuổi thơ
(Xuân Quỳnh)
TRẢ LỜI:
Khi nói hoặc viết, người ta có thể dùng biện pháp lặp lại từ ngữ (hoặc cả một câu) để làm nổi bật ý, gây cảm xúc mạnh.
- Tác dụng: Làm rung động tâm hồn người chiến sĩ trên đường hành quân
Trên đường hành quân xa
Dừng chân bên xóm nhỏ
Tiếng gà ai nhảy ổ:
“Cục… cục tác, cục ta”
Nghe xao động nắng trưa
Nghe bàn chân đỡ mỏi
Nghe gọi về tuổi thơ
(Xuân Quỳnh)
Môn: ngữ văn 7
tiết 60 - bài 14
ChơI chữ
I. Thế nào là chơi chữ?
1. Ví dụ
Bà già đi chợ Cầu Đông,
Bói xem một quẻ lấy chồng lợi1 chăng?
Thầy bói xem quẻ nói rằng:
Lợi2 thì có lợi3 nhưng răng không còn.
Nghĩa của từ lợi:
Lợi 1: thuận lợi, lợi lộc, lợi ích
Lợi 2,3:phần thịt tạo thành hàm lợi bao quanh chân răng.
I. Thế nào là chơi chữ?
1. Ví dụ
Bà già đi chợ Cầu Đông,
Bói xem một quẻ lấy chồng lợi1 chăng?
Thầy bói xem quẻ nói rằng:
Lợi2 thì có lợi3 nhưng răng không còn.
Nhận xét: giống – khác nhau
Giống nhau:
Về âm thanh
Khác nhau: về nghĩa
Hiện tượng đồng âm
Tác dụng: tạo sắc thái dí dỏm, hài hước
Chơi chữ
II. CÁC LỐI CHƠI CHỮ
Bà già đi chợ Cầu Đông,
Bói xem một quẻ lấy chồng lợi1 chăng?
Thầy bói xem quẻ nói rằng:
Lợi2 thì có lợi3 nhưng răng không còn.
Hiện tượng đồng âm
Tác dụng: tạo sắc thái dí dỏm, hài hước
Ví dụ 1
Sánh với Na-va “ranh tướng” Pháp Tiếng tăm nồng nặc ở Đông Dương.
(Tú Mỡ)
Ranh tướng – danh tướng
Ranh tướng: tên tướng ranh mãnh, tên nhãi ranh
Ví dụ 2
Danh tướng: danh tiếng uy danh của một vị tướng
Tác dụng: giễu cợt, châm biếm, đả kích tên tướng Pháp (Na-va).
Dùng nối nói trại âm (gần âm)
Tác dụng
Mênh mông muôn mẫu một màu mưa
Mỏi mắt miên man mãi mịt mờ.
(Tú Mỡ)
- giống nhau phụ âm đầu: m
Hiện tượng này gọi là (điệp âm)
tạo sự đặc sắc về ngữ âm cho câu thơ.
Nhận xét :
Ví dụ 3:
Tác dụng
Con cá đối bỏ trong cối đá,
Con mèo cái nằm trên mái kèo,
Trách cha mẹ em nghèo, anh nỡ phụ duyên em.
(Ca dao)
- Sau khi đảo vị trí các vần tạo được từ mới, nghĩa mới  chỉ sự vật khác.
 Hiện tượng nói lái
Ví dụ 4:
Đảo lại từ
Cá đối
Mèo cái
Cối đá
Mái kèo
Nhận xét về nghĩa
Ngọt thơm sau lớp vỏ gai,
Quả ngon lớn mãi cho ai đẹp lòng.
Mời cô, mời bác ăn cùng,
Sầu riêng mà hoá vui chung trăm nhà.
- Sầu riêng: là một loại quả có kích thước lớn vị ngọt thơm, trồng nhiều ở vùng Ngũ Hiệp – Tam Bình (Miền Nam)
sầu riêng >< vui chung (trạng thái tâm lí: tích cực, có tính tập thể)
-> Hiện tượng từ trái nghĩa
Ví dụ 5:
Sầu riêng
- Sầu riêng: trạng thái tâm lí buồn của cá nhân.
Trái nghĩa
Chuồng gà kê sát chuồng vịt.
Nghĩa của từ: “Kê”
Ví dụ 6:
Gà
Từ Hán Việt
Từ đồng nghĩa
Chàng Cóc ơi! Chàng Cóc ơi !
Thiếp bén duyên chàng có thế thôi
Nòng nọc đứt đuôi từ đây nhé
Ngàn vàng khuôn chuộc dấu bôi vôi.
(Hồ Xuân Hương)
Ví dụ 7:
Các từ thuộc họ nhà cóc
“ Cóc, nhái bén, chàng, nòng nọc, chẫu chuộc ”
Thuộc nhóm từ
Gần nghĩa, cùng trường nghĩa
VD 1: Bà già đi chợ Cầu Đông,
Bói xem một quẻ lấy chồng lợi chăng?
Thầy bói xem quẻ nói rằng:
Lợi thì có lợi nhưng răng không còn.
VD 2:Sánh với Na-va “ranh tướng” Pháp,
Tiếng tăm nồng nặc ở Đông Dương.
(Tú Mỡ)
VD 3: Ngọt thơm sau lớp vỏ gai,
Quả ngon lớn mãi cho ai đẹp lòng.
Mời cô, mời bác ăn cùng,
Sầu riêng mà hoá vui chung trăm nhà.
(Phạm Hổ)
VD 4:Tối ba mươi co cẳng đạp thằng bần ra cửa
Sáng mùng một mở cửa bế ông phúc vào nhà
VD 5: Càng to càng nhỏ
(Là con gì)
Ca dao
Thơ
Câu đối
Câu đố
- Dùng lối nói trại âm (gần âm).
2. Các lối chơi chữ:
- Dùng từ ngữ đồng âm.
Chơi chữ là lợi dụng đặc sắc về âm, về nghĩa của từ ngữ để tạo sắc thái dí dỏm, hài hước...làm câu văn hấp dẫn, thú vị.
I. Bài học:
1. Chơi chữ:
- Dùng cách điệp âm.
- Dùng lối nói lái.
- Dùng từ trái nghĩa,
đồng nghĩa,
gần nghĩa.
3. Cách sử dụng:
- Trong văn thơ: Đặc biệt là trong thơ văn trào phúng, câu đối, câu đố.
- Trong đời sống thường ngày
II. Ghi nhớ:
Trùng trục như con. . . . . . .
Chín mắt, chín mũi, chín đuôi, chín đầu
Hoàn chỉnh câu đố sau ? Cho biết trong câu đố có sử dụng lối chơi chữ nào?
1
4
3
2
Chẳng phải liu điu vẫn giống nhà,
Rắn đầu biếng học chẳng ai tha.
Thẹn đèn hổ lửa đau lòng mẹ,
Nay thét mai gầm rát cổ cha.
Ráo mép chỉ quen tuồng nói dối,
Lằn lưng cam chịu dấu roi tra.
Từ nay Trâu Lỗ (a) chăm nghề học,
Kẻo hổ mang danh tiếng thế gia.
( Lê Quý Đôn)
Bài 1. Tác giả sử dụng từ ngữ nào để chơi chữ trong bài thơ sau :
Những từ ngữ để chơi chữ :
liu điu, rắn , hổ lửa, mai gầm, ráo,lằn, roi, trâu lỗ, hổ mang
 dùng từ gọi tên các loài rắn  đặc điểm, tính chất của sự vật , sự việc
liu điu
Rắn
hổ mang
hổ lửa
mai gầm
Ráo
Trâu Lỗ
Lằn
Bài 2. Mỗi câu sau có những tiếng nào chỉ các sự vật gần gũi nhau? Cách nói này có phải là chơi chữ không?
- Thịt, mỡ, nem, chả
=> Chơi chữ theo lối dùng từ gần nghĩa (cùng trường nghĩa).
 có chung trường nghĩa với từ thịt
 chung trường nghĩa: họ tre nứa
- Nứa, tre, trúc, hóp
- Trời mưa đất thịt trơn như mỡ, dò đến hàng nem chả muốn ăn.
Bà đồ Nứa, đi võng đòn tre, đến khóm trúc, thở dài hi hóp.
thịt
mỡ,
tre,
Nứa
nem chả
trúc
hóp.
Bài 3. Sưu tầm một số cách chơi chữ trong sách báo?
* Còn trời, còn nước, còn non,
Còn cô bán rượu anh còn say sưa
(Ca dao)
 Chơi chữ theo lối dùng từ nhiều nghĩa
 Chơi chữ theo lối nói lái
 chơi chữ theo lối dùng từ đồng âm
 chơi chữ theo lối điệp âm
 Chơi chữ đồng nghĩa Hán Việt
* Cồn Cỏ có con cá đua là con cua đá
( Lời hát Con cua đá của Ngọc Cừ)
* Ruồi đậu mâm xôi, mâm xôi đậu
* Đông đi đâu đó, đứng đợi đèn đỏ
* Da trắng vỗ bì bạch
* Trời xanh mây thiên thanh.
Bài 4. Bác Hồ đã dùng lối chơi chữ nào trong bài thơ sau:
- Từ cam 1 (danh từ): quả cam
=> lối chơi chữ: dùng từ ngữ đồng âm
- Từ cam 2 (tính từ): sự ngọt ngào, hạnh phúc
Từ ngữ chơi chữ  lối chơi chữ:
Cảm ơn bà biếu gói cam,
Nhận thì không đúng, từ làm sao đây?
Ăn quả nhớ kẻ trồng cây,
Phải chăng khổ tận đến ngày cam lai ?
cam
cam,
Trùng trục như con. . . . . . .
Chín mắt, chín mũi, chín đuôi, chín đầu .
Hoàn chỉnh câu đố sau ? Cho biết trong câu đố có sử
dụng lối chơi chữ nào?
bò thui
=> Cách chơi chữ theo lối dùng từ đồng âm
Bài tập viết đoạn văn
HỆ THỐNG BÀI HỌC
HƯỚNG DẪN VỀ NHÀ:

HỌC THUỘC GHI NHỚ
2. HOÀN CHỈNH BÀI TẬP CÒN LẠI
3. VIẾT MỘT ĐOẠN VĂN NGẮN TỪ 4- 5 DÒNG CÓ SỬ DỤNG HIỆN TƯỢNG CHƠI CHỮ.
4. SOẠN BÀI “LÀM THƠ LỤC BÁT”
















CHÀO TẠM BIỆT