Bài 14. Chơi chữ

CHÀO MỪNG
các thầy cô giáo về dự giờ
MÔN: NGỮ VĂN 7
KIỂM TRA BÀI CŨ:
- Điệp ngữ: “chưa ngủ" -> dạng: điệp ngữ chuyển tiếp -> là một bản lề mở ra hai phía tâm trạng trong cùng một con người: niềm say mê cảnh thiên nhiên và nỗi lo việc nước.
1. Thế nào là điệp ngữ? Xác định dạng điệp ngữ và nêu tác dụng của điệp ngữ trong hai câu thơ sau:
- Khi nói hoặc viết người ta có thể dùng biện pháp lặp từ ngữ (hoặc câu) nhằm làm nổi bật ý, gây cảm xúc mạnh. Cách lặp lại như vậy gọi là phép điệp ngữ.
Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ,
Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà.
(Hồ Chí Minh)
TRẢ LỜI:
6. Choi ch? ?
Kể tên các biện pháp tu từ đã học ở lớp 6,7
Bà già đi chợ Cầu Đông,
Bói xem một quẻ lấy chồng lợi chăng?
Thầy bói xem quẻ nói rằng:
Lợi thì có lợi nhưng răng không còn.
(Ca dao)
là lợi lộc, lợi ích, thuận lợi
một bộ phận trong khoang miệng, có quan hệ với răng.
1. Ví dụ:
- Lợi (câu 2):
- Lợi (câu 4):
I. Thế nào là chơi chữ ?
Tiết 60: CHƠI CHỮ
Em hãy giải nghĩa các từ "lợi" ?

Em có nhận xét gì về âm và nghĩa của các từ “lợi” trên?

Các từ giống nhau về âm và khác nhau về nghĩa là hiện tượng gì của ngôn ngữ?

- Âm: giống nhau - Nghĩa: khác nhau
Vậy tác giả dân gian đã lợi dụng những đặc sắc về âm và nghĩa của từ “lợi” có tác dụng gì?

=> Chơi chữ
1. Ví dụ:
II. Các lối chơi chữ:
=> Dùng từ ngữ đồng âm
Vậy thế nào là chơi chữ ?
2. Kết luận:
Chơi chữ là lợi dụng đặc sắc về âm, về nghĩa của từ ngữ để tạo sắc thái dí dỏm, hài hước, ...làm câu văn hấp dẫn và thú vị.
1. Ví dụ:
Bài ca dao đã sử dụng lối chơi chữ nào?
Sánh với Na-va “ranh tướng” Pháp
Tiếng tăm nồng nặc ở Đông Dương.
(Tú Mỡ)
- “ranh tướng” :
- “danh tướng”:
Thay vì dùng “danh tướng” tác giả lại
dùng “ranh tướng”
-> giễu cợt, châm biếm, đả kích, mỉa mai tên tướng Pháp Na-va.
=> xét về mặt âm, hai từ này (gần âm).
Tiết 60: CHƠI CHỮ
Phát hiện biện pháp chơi chữ được thể hiện trong câu thơ sau ?
Tìm những tiếng ghép với tiếng "ranh" ?
Từ“ranh tướng” có nghĩa là gì ?
Sử dụng nhằm mục đích gì ?

Em hãy nhận xét về âm của hai từ "ranh tướng" và “ danh tướng”?
=> Thơ trào phúng
=> Dùng lối nói trại âm(gần âm)
Qua Câu thơ trên, tác giả đã sử dụng lối chơi chữ nào ?
tên tướng ranh mãnh, nhãi ranh.
danh tiếng, uy danh của một vị tướng.
Mênh mông muôn mẫu một màu mưa
Mỏi mắt miên man mãi mịt mờ.
(Tú Mỡ)
- Điệp âm: "m"
 Tạo sự đặc sắc về ngữ âm cho câu thơ.
 Tạo ra không gian mênh mông, mờ mịt, thể hiện tâm trạng buồn, cô đơn của tác giả.
Nhận xét cách dùng phụ âm đầu trong ví dụ 3? Tác dụng của nó?


Câu thơ đã dùng lối chơi chữ nào ?
=> Dùng cách điệp âm
- Vần được đánh tráo tạo từ mới, nghĩa mới  chỉ sự vật khác.
- cá đối - cối đá; mèo cái - mái kèo
=> Dùng lối nói lái

Con cá đối bỏ trong cối đá,
Con mèo cái nằm trên mái kèo,
Trách cha mẹ em nghèo, anh nỡ phụ duyên em.
(Ca dao)
Hãy đảo các vần trong các tiếng của "cá đối”, "mèo cái” và nhận xét về âm, nghĩa của từ trước và sau khi đảo?


Lối chơi chữ nào được sử dụng trong câu ca dao trên ?


Ngọt thơm sau lớp vỏ gai,
Quả ngon lớn mãi cho ai đẹp lòng.
Mời cô, mời bác ăn cùng,
Sầu riêng mà hoá vui chung trăm nhà.
Từ “sầu riêng” trong bài thơ có những nghĩa nào?


- Sầu riêng > < Vui chung Nghĩa trái ngược nhau
- Sầu riêng: Là một loại quả ở Nam Bộ
Tâm trạng buồn, khó thổ lộ.
Nhận xét nghĩa của từ "sầu riêng" và từ
" vui chung"?


Ta hiểu thêm được một lối chơi chữ nào ?


=> Dùng từ ngữ trái nghĩa
* Ví dụ 5b
Trăng bao nhiêu tuổi trăng già
Núi bao nhiêu tuổi gọi là núi non ?
Xác định mối quan hệ nghĩa của cặp từ "núi - non " ?
- "núi - non " -> dùng từ đồng nghĩa.
Qua đó ta hiểu thêm được lối chơi chữ nào ?
* Ví dụ 5c: Câu sau có những tiếng nào chỉ các sự vật gần gũi nhau?
Nêu những nét nghĩa chung của các tiếng ấy ?
- Trời mưa đất thịt trơn như mỡ, dò đến hàng nem chả muốn ăn.
Trả lời: Những tiếng chỉ sự vật gần gũi:
- Thịt, mỡ, dò, nem, chả  thức ăn liên quan tới chất liệu làm từ thịt.
 Chơi chữ theo lối dùng từ gần nghĩa.
- Dùng lối nói trại âm (gần âm).
- Dùng từ ngữ đồng âm.
- Dùng cách điệp âm.
- Dùng lối nói lái.
Dùng từ ngữ trái nghĩa, đồng nghĩa, gần nghĩa.
II. Các lối chơi chữ:
Tiết 60: CHƠI CHỮ
* Các lối chơi chữ thường gặp là:
Vậy có các lối
chơi chữ nào?
Chơi chữ
thường được sử dụng trong phạm vi nào ?


* Chơi chữ được sử dụng trong cuộc sống thường ngày, trong văn thơ đặc biệt là trong thơ văn trào phúng,
2. Kết luận :
Giải câu đố sau ?
Khi đi cưa ngọn, khi về cũng cưa ngọn
con ngựa con ngựa
Khi đi cưa ngọn, khi về cũng cưa ngọn
trong câu đối, câu đố,...
Câu đố:
Chẳng phải liu điu vẫn giống nhà,
Rắn đầu biếng học chẳng ai tha.
Thẹn đèn hổ lửa đau lòng mẹ,
Nay thét mai gầm rát cổ cha.
Ráo mép chỉ quen tuồng nói dối,
Lằn lưng cam chịu dấu roi tra.
Từ nay Trâu Lỗ(a) chăm nghề học,
Kẻo hổ mang danh tiếng thế gia.
( Lê Quý Đôn)
Bài 1. Đọc bài thơ dưới đây và cho biết tác giả đã dùng những từ ngữ nào để chơi chữ ?
Chẳng phải liu điu vẫn giống nhà,
Rắn đầu biếng học chẳng ai tha.
Thẹn đèn hổ lửa đau lòng mẹ,
Nay thét mai gầm rát cổ cha.
Ráo mép chỉ quen tuồng nói dối,
Lằn lưng cam chịu dấu roi tra.
Từ nay Trâu Lỗ(a) chăm nghề học,
Kẻo hổ mang danh tiếng thế gia.
( Lê Quý Đôn)
Bài 4. : Năm 1946, bà Hằng Phương biếu Bác Hồ một gói cam, Bác Hồ đã làm một bài thơ tỏ lòng cảm ơn như sau:
Cảm ơn bà biếu gói cam,
Nhận thì không đúng, từ làm sao đây?
Ăn quả nhớ kẻ trồng cây,
Phải chăng khổ tận đến ngày cam lai ?
Trong bài thơ này, Bác Hồ đã dùng lối chơi chữ như thế nào?
Trả lời:
- Từ cam (câu 1) (danh từ): quả cam
Dùng từ ngữ đồng âm
- Từ cam (câu 4) (tính từ): sự ngọt ngào, hạnh phúc

Ruồi đậu mâm xôi, mâm xôi đậu
Kiến bò đĩa thịt, đĩa thịt bò
Búp bê bằng bông biết bay, bay, bay.
Búp bê biết bò, biết bắt, biết bay
Cậu đúng là hiện đại quá thành hại điện.
Chàng Cóc ơi! Chàng Cóc ơi !
Thiếp bén duyên chàng có thế thôi
Nòng nọc đứt đuôi từ đây nhé
Ngàn vàng khuôn chuộc dấu bôi vôi.
(Hồ Xuân Hương)
1
2
3
4
Chàng Cóc ơi! Chàng Cóc ơi !
Thiếp bén duyên chàng có thế thôi
Nòng nọc đứt đuôi từ đây nhé
Ngàn vàng khuôn chuộc dấu bôi vôi.
(Hồ Xuân Hương)
Cậu đúng là hiện đại quá thành hại điện.
Búp bê bằng bông biết bay, bay, bay.
Búp bê biết bò, biết bắt, biết bay
Ruồi đậu mâm xôi, mâm xôi đậu
Kiến bò đĩa thịt, đĩa thịt bò
BÀI TẬP CỦNG CỐ
Tìm và xác định lối chơi chữ trong các ví dụ sau:
Chơi chữ
Các lối chơi chữ
Phạm vi sử dụng
Thế nào là chơi chữ
Dùng từ ngữ
đồng âm
Dùng lối nói
trại âm
Dùng cách
điệp âm
Dùng lối lái
Dùng từ ngữ
trái nghĩa, đồng
nghĩa, gần nghĩa
V.Hướng dẫn học ở nhà
- Khái niệm và các lối chơi chữ.
- Sưu tầm thêm các phép chơi chữ trong thơ văn, đời sống thường ngày.
- Làm các bài tập còn lại
1. Học bài:
2. Soạn bài:
- Chuẩn bị bài: Chuẩn mực sử dụng từ.
- Chú ý các cách sử dụng từ để đảm bảo tính chuẩn mực

CHÚC CÁC THẦY CÔ GIÁO VÀ CÁC EM
MẠNH KHOẺ, HẠNH PHÚC