Bài 12. Thành ngữ

Thành ngữ
Tiếng Việt
Tiết 48:
Xem hình, đoán từ trái nghĩa
nhắm – mở
khóc – cười
chậm
nhanh -
Nhanh như sóc
Chậm như rùa
Mắt nhắm mắt mở
Kẻ khóc người cười
Giới thiệu bài mới:
Cụm từ: Lên thác xuống ghềnh
Câu hỏi thảo luận: (3 phút)
- Có thể thay thế vài từ trong cụm từ trên được không? Có thể chen một vài từ khác vào cụm từ trên được không?, có thể thay đổi vị trí của các từ trong cụm từ được không?
- Từ nhận xét trên rút ra kết luận về đặc điểm cấu tạo của cụm từ trên
I. Thế nào là thành ngữ
Nước non lận đận một mình,
Thân cò lên thác xuống ghềnh bấy nay.
Lên thác xuống ghềnh
Lên núi xuống ghềnh
Lên núi xuống rừng
Leo thác lội ghềnh
Lên trên thác xuống dưới ghềnh
Lên thác cao xuống ghềnh sâu
Lên ghềnh xuống thác
Lên xuống ghềnh thác
Không thể thay thế bằng từ khác.
Không thể thêm từ ngữ.
Không thể hoán đổi vị trí các từ.
THÀNH NGỮ
Cụm từ cố định
:Chỉ sự gian nan, vất vả, khó khăn, nguy hiểm
Ý nghĩa hoàn chỉnh
Ví dụ:
lên thác xuống ghềnh
I. Thế nào là thành ngữ
Đứng núi này trông núi nọ
Tìm những biến thể của các thành ngữ sau :
 Đứng núi này trông núi khác
 Đứng núi này trông núi kia
Nước đổ lá khoai
 Nước đổ lá môn
 Nước đổ đầu vịt
Lòng lang dạ thú
 Lòng lang dạ sói
núi này
núi nọ
núi này
núi này
núi kia
núi khác
lá khoai
lá môn
vịt
thú
sói

Nước non lận đận một mình
Thân cò lên thác xuống ghềnh bấy nay.
Lên thác xuống ghềnh
: Chỉ sự lên xuống ở hai địa
thế hết sức khó khăn.
 Chỉ sự gian lao, vất vả, khó khăn, nguy hiểm
Nghĩa đen
Nghĩa bóng
Ẩn dụ
Nhanh như chớp
R?t nhanh, ch? trong kho?nh kh?c. (Nhu ỏnh ch?p loộ lờn r?i t?t ngay)
Nghĩa
của
thành ngữ
Được hiểu thông
qua phép chuyển
nghĩa( So sánh)
So sánh
Châu Á
Châu Đại Dương
Châu Phi
Châu Mĩ
Châu Âu
Thái Bình Dương
Đại Tây Dương
Bắc Băng Dương
Ấn Độ Dương
Năm châu bốn biển
Nghĩa
của
thành ngữ
Bắt nguồn
từ nghĩa đen
của các từ
tạo nên nó
Khắp thế giới có năm châu lục và bốn đại dương (biển)
1. Năm châu bốn biển
2. Nhanh như chớp
3. Lòng lang dạ thú
6. Mẹ goá, con côi
4. Lên thác xuống ghềnh
5. Mưa to, gió lớn
Hiểu theo nghĩa đen
Hiểu theo nghĩa chuyển
Hãy giải thích nghĩa của thành ngữ Khẩu phật tâm xà?
Khẩu: miệng
Phật: ông phật
Tâm: lòng
Xà: rắn
Miệng nói lời từ bi, thương người nhưng trong lòng lại nham hiểm, độc địa.
Thành ngữ Hán Việt
- Sơn hào hải vị:
 những món ăn ngon, quý được trình bày đẹp
( Những món ăn của vua chuá ngày xưa )
Tìm và giải thích nghĩa các thành ngữ
Đến ngày lễ Tiên Vương, các lang mang sơn hào hải vị, nem công chả
phượng tới, chẳng thiếu thứ gì.
( Bánh chưng, bánh giầy)
phượng
 những món ăn ngon, quý hiếm được lấy trên rừng, dưới biển
b. Một hôm, có người hàng rượu tên là Lí Thông đi qua đó. Thấy Thạch Sanh gánh về một gánh củi lớn, hắn nghĩ bụng: “ Người này khoẻ như voi. Nó về ở cùng thì lợi biết bao nhiêu”. Lí Thông lân la gợi chuyện, rồi gạ cùng Thạch Sanh kết nghĩa anh em. Sớm mồ côi cha mẹ, tứ cố vô thân, nay có người săn sóc đến mình, Thạch Sanh cảm động, vui vẻ nhận lời.
( Thạch Sanh)
c. Chốc đà mười mấy năm trời,
Còn ra khi đã da mồi, tóc sương.
( Truyện Kiều)
sơn hào hải vị
- Nem công chả phượng:
nem công chả
b. Một hôm, có người hàng rượu tên là Lí Thông đi qua đó. Thấy Thạch Sanh gánh về một gánh củi lớn, hắn nghĩ bụng: “ Người này khoẻ như voi. Nó về ở cùng thì lợi biết bao nhiêu”. Lí Thông lân la gợi chuyện, rồi gạ cùng Thạch Sanh kết nghĩa anh em. Sớm mồ côi cha mẹ, tứ cố vô thân, nay có người săn sóc đến mình, Thạch Sanh cảm động, vui vẻ nhận lời.
( Thạch Sanh)
Tìm và giải thích nghĩa các thành ngữ
- Khoẻ như voi:
 rất khoẻ
thân
 mồ côi, không anh em họ hàng thân thích, nghèo khổ
c. Chốc đà mười mấy năm trời,
Còn ra khi đã da mồi, tóc sương.
( Truyện Kiều)
- Da mồi tóc sương:
 chỉ người già, tóc đã bạc, da đã nổi đồi mồi
khoẻ như
voi
tứ cố vô
- Tứ cố vô thân:
da mồi tóc sương
b.“Tôn sư trọng đạo” là truyền thống quý báu của dân tộc ta.
Xác định vai trò ngữ pháp của các thành ngữ:
Vị ngữ
Chủ ngữ
Phụ ngữ
c. Anh đã nghĩ thương em như thế thì hay là anh đào giúp em một cái ngách sang nhà anh, phòng khi tắt lửa tối đèn có đứa nào bắt nạt thì em chạy sang…

( Tô Hoài)
II Sử dụng thành ngữ
Câu có sử dụng thành ngữ
Câu không sử dụng thành ngữ
Thân em vừa trắng lại vừa tròn
Bảy nổi ba chìm với nước non.
Thân em vừa trắng lại vừa tròn
Long đong, phiêu bạt với nước non
Anh đã nghĩ thương em như thế thì hay là anh đào giúp em một cái ngách sang nhà anh, phòng khi tắt lửa tối đèn có đứa nào bắt nạt thì em chạy sang…
Anh đã nghĩ thương em như thế thì hay là anh đào giúp em một cái ngách sang nhà anh, phòng khi khó khăn, hoạn nạn, nguy hiểm có đứa nào bắt nạt thì em chạy sang…
Thảo luận: (2 phút) Em hãy so sánh hai cách diễn đạt trên?
Câu thơ, câu văn, lời nói sử dụng thành ngữ giúp diễn đạt ngắn gọn, hàm súc, có tính hình tượng, tính biểu cảm cao.
Lời……tiếng nói
Một nắng hai….
Ngày lành tháng….
No cơm ấm….
ăn
sương
tốt
áo
Bách ………bách thắng
Sinh …....lập nghiệp
Chân cứng đá……
Máu chảy…….mềm
cơ
Điền thêm yếu tố để thành ngữ được trọn vẹn
ruột
mềm
chiến
Thầy bói xem voi
Ếch ngồi đáy giếng
Con Rồng cháu Tiên
Kể vắn tắt các truyền thuyết và ngụ ngôn tương ứng để thấy rõ lai lịch của các thành ngữ: Con Rồng cháu Tiên, Ếch ngồi đấy giếng, Thầy bói xem voi.
Nước mắt cá sấu
 sự gian xảo, giả tạo, giả vờ tốt bụng, nhân từ của những kẻ xấu
Nhìn hình đoán thành ngữ
Chuột sa chĩnh gạo
Rất may mắn, gặp được nơi sung sướng, đầy đủ, nhàn hạ
Gạo
Rừng vàng biển bạc
 Rừng và biển đem lại nguồn tài nguyên thiên nhiên vô cùng quý giá.
 Lời chúc phúc sinh nở dễ dàng, an toàn , thuận lợi, mẹ con đều khoẻ mạnh.
Nhìn hình đoán thành ngữ
tròn
vuông
Mẹ tròn con vuông
Đem con bỏ chợ
 Nói về những kẻ vô trách nhiệm trước những việc làm của mình
Được voi đòi tiên
 Lòng tham không có giới hạn, ngày càng quá đáng
được
đòi
Củng cố:
Tìm nhanh thành ngữ
Củng cố:
Tìm nhanh thành ngữ
1. Đầu xuôi đuôi lọt lẽ thường
Đầu sóng ngọn gió bước đường chông gai
Đầu tắt mặt tối gian nan
Đầu trâu mặt ngựa bạo tàn vô lương
Đầu Ngô mình Sở dở dang
Đầu đường xó chợ lang thang bụi đời …
1. Đầu xuôi đuôi lọt lẽ thường
Đầu sóng ngọn gió bước đường chông gai
Đầu tắt mặt tối gian nan
Đầu trâu mặt ngựa bạo tàn vô lương
Đầu Ngô mình Sở dở dang
Đầu đường xó chợ lang thang bụi đời …
2. Bách niên giai lão từng mong
Vinh quy bái tổ - thoả lòng kẻ thi
Xin đừng bán tín bán nghi
Bán thân bất toại còn gì buồn hơn
Bỏ thói an phận thủ thường
Tuỳ cơ ứng biến trăm đường nghĩ suy …
2. Bách niên giai lão từng mong
Vinh quy bái tổ - thoả lòng kẻ thi
Xin đừng bán tín bán nghi
Bán thân bất toại còn gì buồn hơn
Bỏ thói an phận thủ thường
Tuỳ cơ ứng biến trăm đường nghĩ suy …
Thành ngữ Hán Việt
Dặn dò:
- Học thuộc ghi nhớ1,2 SGK/144
- Soạn bài Tiếng gà trưa.
- Sưu tầm tranh ảnh, tài liêu liên quan đến bài học.