Truyện

Truyền thuyết Chim Ây, Cái Ứa
Thuở xưa, khi con người chưa xuất hiện, trời làm hạn hán, cây cối khô mà chết, rồi trời lại mưa. Một trận mưa to chưa từng thấy. Nước chảy thành suối, thành sông. Đất lở bồi thành đồng bằng. Đá lăn chất đầy thành gò, thành đống, thành đồi, thành núi. Từ dưới đất mọc lên một cây si. Cây si lớn như thổi trở thành to lớn, cành lá che kín cả bầu trời. Cây si bị sâu đục ăn làm cho gãy cành, rụng lá. Từ gốc cây si đẻ ra một đôi chim. Chim Ây là đực, Cái Ứa là cái. Đôi chim rủ nhau bay lên cành cây si làm tổ. Cành si gãy. Chim bay lên cây đa làm tổ. Cây đa đổ. Chim Ây và Cái Ứa lại rủ nhau bay lên núi đá lấy cỏ làm thành tổ Hang Hao. Cái Ứa đẻ ra trăm ngàn quả trứng. Trứng chim nở ra thành muôn loài muôn vật. Còn lại một trăm cái trứng thì nở ra con người. Đó là người Mường và người Kinh...
Nàng Hươu Sao và chàng Cá Chép
Ngày xưa, có nàng tiên xinh đẹp tên là Hươu Sao. Một lần, nàng Hươu Sao ra suối uống nước tình cờ gặp chàng Cá Chép. Là chúa tể dưới nước. Hai người yêu nhau và Hươu Sao có mang. Năm ấy trời đại hạn, chàng Cá Chép phải trở về vùng nước sâu để Hươu Sao lại một mình. Đến ngày sinh nở, nàng đẻ ra một trăm người con: năm mươi người con trai và năm mươi người con gái. Chúng đói khát kêu khóc ầm ĩ. Thương con, nàng Hươu Sao đành phải gọi chồng đến để chia con. Năm mươi người con theo mẹ lên rừng và năm mươi người con theo cha ra vùng cửa sông. Chàng Cá Chép cùng các con lập ra dòng vua áo vàng ở xuôi. Đó là tổ tiên của người Kinh. Còn nàng Hươu Sao cùng các con ở lại rừng núi lập ra dòng vua áo chàm khai phá đất đai xây dựng cơ nghiệp. Đó là tổ tiên của Người Mường. Bên cạnh những truyền thuyết có tính chất phổ biến chung cho cả dân tộc thì ở Người Mường Thanh Sơn và cả ở huyện Yên Lập còn lưu truyền một số truyền thuyết khác nói lên sự có mặt của Người Mường trên mảnh đất cổ này.Và từ đó người Mường coi đó là nguồn gốc là cộ nguồn của dân tộc mình.