Tiếng gà trong bài thơ Tảo giải -Hồ Chí Minh

Tiếng Gà Trong Bài Thơ Tảo Giải
Hồ Chí Minh không chỉ là một vị lãnh tụ kính yêu của toàn thể dân tộc Việt Nam ta. Vâng, Bác còn là một nhà văn nhà thơ lớn. Có điều, khi sinh thời, Người không bao giờ tự nhận mình là nhà văn nhà thơ cả. Ấy vậy mà từ những vần thơ trữ tình của Bác, ta thấy ở đó toát lên một nhân cách vĩ đại và đặc biệt là một tâm hồn nghệ sĩ. Nhân dịp kỷ niệm sinh nhật Bác, CLB Văn thơ xin giới thiệu bài bình thơ của Trình Chân về một bài thơ của Bác trong Nhật ký trong tù.










Ảnh: Google

 
Trong Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh có một chùm thơ viết trên đường Người bị giải đi từ Long An sang Đồng Chính trong "Mười bốn trăng tê tái gông cùm" ở Tỉnh Quảng Tây Trung Quốc - khúc quanh chông gai nhất trên bước đường hoạt động Cách mạng của Bác. Đó là bài thơ Tảo giải (Giải đi sớm) viết về cảnh chuyển lao lúc nửa đêm. Tuy nhiên, thật kỳ lạ - nhưng trong thơ Bác điều này không phải là lạ - bài thơ mở đầu bằng một tiếng gà gáy:
Nhất thứ kê đề dạ vị lan
Quần tinh ủng nguyệt thướng thu san
Chinh nhân dĩ tại chinh đồ thượng
Nghênh diện thu phong trận trận hàn
 
Đông phương bạch sắc dĩ thành hồng
U ám tàn dư tảo nhất không
Noãn khí bao la toàn vũ trụ
Hành nhân thi hứng hốt gia nồng
Bài thơ được tác giả Nam Trân chuyển dịch như sau:
Gà gáy một lần đêm chửa tan
Chòm sao nâng nguyệt vượt lên ngàn
Người đi cất bước trên đường thẳm
Rát mặt, đêm thu trận gió hàn
 
Phương Đông màu trắng chuyển sang hồng
Bóng tối đêm tàn, sớm sạch không;
Hơi ấm bao la trùm vũ trụ
Người đi, thi hứng bỗng thêm nồng.
Trong phạm vi bài viết nhỏ này, chúng tôi xin phép lạm bàn về tiếng gà gáy trong bài thơ
Trước hết, bài thơ mở đầu không phải là hình ảnh con gà mà là tiếng gà gáy. Một chi tiết thuộc về âm thanh mà trong xã hội nông nghiệp phương Đông nó như là một tín hiệu ước lệ về thời gian. Ngày xưa, để tính toán đêm năm canh ngày sáu khắc, người xưa dùng một cái hồ bằng đồng (nguồn gốc của từ "đồng hồ" ngày nay), ở đáy hồ khoan một lỗ nhỏ, giữa hồ dựng một cột nhỏ hình con rồng có ghi từ số 1 đến số 100 (còn được gọi là "khúc rồng") để phân chia thời khắc. Người ta đổ nước đầy hồ, nước theo lỗ nhỏ ấy chảy dần từng giọt. Nước chảy đến đâu, số khắc ghi ở trên cột dựng trong hồ lộ ra đến đấy. Cứ thế mà người xưa tính toán thời gian. Ban đêm, binh lính trong thành thay phiên nhau đánh trống báo hiệu đổi phiên, cũng tức là trống sang canh. Tuy nhiên, theo thói quen vào buổi sáng người xưa vẫn dựa theo tiếng gà gáy để đoán định thời gian. Chinh phụ ngâm có câu:
Gà eo óc gáy sương năm trống
Hòe phất phơ rủ bóng bốn bên
Hay trong bài thơ Vịnh canh năm, Lê Thánh Tông ghi lại khoảnh khắc trời sáng:
Bóng ác rạng đông trời đã sáng
Tiếng gà sôi nổi tiếng hàn châm
Như vậy trở lại "Tảo giải", ta có thể hiểu, người tù cộng sản bắt đầu bài thơ đi đày của mình bằng cách giới thiệu một tín hiệu thời gian. Một lối vào đầu đậm chất ước lệ cổ điển.
Nhưng hình ảnh mở đầu này chắc chắn là không đơn giản như thế. Nguyên tác câu thơ là Nhất thứ kê đề, dạ vị lan. Diễn dịch ý của câu có nghĩa là, gà gáy một lần - lần thứ nhất, đêm vẫn chưa tan. Như vậy thời điểm gà gáy được người tù ghi lại cùng với khoảnh khắc vắng lặng, tối tăm, lạnh lẽo của một chuyến áp tải tù nhân từ rất sớm. Đêm vẫn chưa tan, tức là đất trời vẫn còn chìm ngập trong một màu đen tối. Trong không gian mà bóng tối của màn đêm vẫn còn bao phủ ấy, tiếng gà vừa như xé toạc đi sự yên tĩnh nhưng cũng vừa nhấn mạnh rằng vạn vật vẫn còn chìm trong giấc ngủ. Lòng người dễ trở nên se sắt, tê tái hơn khi ở thời điểm khắc nghiệt kia, người tù bị buộc phải lên đường. Hình ảnh thật đắt đã khắc họa sức chịu đựng phi thường của một phẩm chất cộng sản đáng quý.
Tuy nhiên, tiếng gà gáy còn gắn liền với chi tiết dạ vị lan. Ở đây là dạ vị lan chứ không phải dạ bất lan. Đêm chưa tan không có nghĩa là đêm sẽ không bao giờ tan như những cách nhìn bi quan trong những hoàn cảnh khốn khó thường thấy. Tiếng gà như một bước đi