Bài 4. Sự phát triển của từ vựng

Trường THCS Lăng Cô
Giáo án: Ngữ văn 9
GV: Nguyễn Việt Anh
Thế nào là cách dẫn trực tiếp? Cách dẫn gián tiếp?
Tìm lời dẫn trong đoạn trích sau. Cho biết đó là lời nói
hay ý nghĩ được dẫn, là lời dẫn trực tiếp hay lời dẫn
gián tiếp?
Thấy vợ, chàng Trương vội gọi, Vũ Nương vẫn
đứng giữa dòng mà nói vọng vào: “Thiếp cảm ơn đức của
Linh Phi, đã thề sống chết cũng không bỏ. Đa tạ tình chàng,
thiếp chẳng thể trở về nhân gian được nữa.” Rồi trong chốc
lát, bóng nàng loang loáng mờ nhạt dần và biến đi mất.
(Nguyễn Dữ, Chuyện người con gái Nam Xương)
Bài cũ
Tiết 21:
S? ph�t tri?n c?a t? v?ng
Ví dụ 1:
VÀO NHÀ NGỤC QUẢNG ĐÔNG CẢM TÁC
Vẫn là hào kiệt, vẫn phong lưu,
Chạy mỏi chân thì hãy ở tù.
Đã khách không nhà trong bốn biển,
Lại người có tội giữa năm châu.
Bủa tay ôm chặt bồ kinh tế,
Mở miệng cười tan cuộc oán thù.
Thân ấy vẫn còn, còn sự nghiệp,
Bao nhiêu nguy hiểm sợ gì đâu.
Phan Bội Châu
I- Sự biến đổi và phát triển nghĩa của từ:
Cách nói tắt của
cụm từ kinh bang tế thế  có nghĩa là trị nước
cứu đời, có cách khác là kinh thế tế dân
(trị đời giúp dân)
Toàn bộ hoạt động của con
người trong lao động sản xuất, trao đổi, phân phối
và sử dụng của cải vất chất làm ra.
Nghĩa của từ không phải là bất biến. Nó thay đổi theo thời
Kinh tế (nghĩa trong bài thơ):
Kinh tế (ngày này):
a. Gần xa nô nức yến anh,
Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân(1).
Dập dìu tài tử giai nhân,
Ngựa xe như nước áo quần như nêm.
(Nguyễn Du, Truyện Kiều)
Ngày xuân(2) em hãy còn dài,
Xót tình máu mủ thay lời nước non.
(Nguyễn Du, Truyện Kiều)

b. Được lời như cởi tấm lòng,
Gởi kim thoa với khăn hồng trao tay(1).
Cũng nhà hành viện xưa nay,
Cũng phường bán thịt cũng tay(2) buôn người
(Nguyễn Du, Truyện Kiều)

Ví dụ 2
a. Gần xa nô nức yến anh,
Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân(1).
Dập dìu tài tử giai nhân,
Ngựa xe như nước áo quần như nêm.

Ngày xuân(2) em hãy còn dài,
Xót tình máu mủ thay lời nước non.

b. Được lời như cởi tấm lòng,
Gởi kim thoa với khăn hồng trao tay(1).
Cũng nhà hành viện xưa nay,
Cũng phường bán thịt cũng tay(2) buôn người
Xuân (1):
mùa chuyển tiếp giữa đông sang hạ, mùa mở đầu một năm.
Nghĩa gốc
Xuân (2):
tuổi trẻ
 Nghĩa chuyển
Ẩn dụ
bộ phận phía trên của cơ thể, từ vai đến ngón,dùng để cầm, nắm.
Tay(1):
Nghĩa gốc
Tay(2):
người chuyên hoạt động hay giỏi về một môn, một nghề nào đó.
 Nghĩa chuyển
Hoán dụ
Sự
Phát
triển
từ
vựng
Xã hội phát triển
Từ vựng của ngôn ngữ cũng phát triển
Phát triển trên cơ sở nghĩa gốc
Phương thức ẩn dụ
Phương thức hoán dụ
II- Luyện tập:
BT1:
Trong các từ chân sau từ nào được dùng với nghĩa gốc,
từ nào được dùng với nghĩa chuyển? Chuyển theo phương
thức nào, ẩn dụ hay hoán dụ ?
a. Đề huề lưng túi gió trăng,
Sau chân theo một vài thằng con con.
(Nguyễn Du, Truyện Kiều)
b. Năm em học sinh lớp 9A có chân trong đội tuyển của
trường đi dự “Hội khỏe Phù Đổng”.
c. Dù ai nói ngả nói nghiêng,
Thì ta vẫn vững như kiềng ba chân
(Ca dao)
d. Buồn trông nội cỏ rầu rầu,
Chân mây mặt đất một màu xanh xanh.
(Nguyễn Du, Truyện Kiều)


Đáp án BT 1:
a. Đề huề lưng túi gió trăng
Sau chân theo một vài thằng con con.
Chân: Bộ phận phía dưới của con người phần tiếp xúc trực tiếp với mặt đất (bàn chân, đôi chân)
b. Năm em học sinh lớp 9A có chân trong đội tuyển của trường đi dự “Hội khỏe Phù Đổng”.
Chân: Lấy cái bộ phận để nói cái toàn bộ.
c. Dù ai nói ngả nói nghiêng,
Thì ta vẫn vững như kiềng ba chân.
Chân: Bộ phận tiếp giáp với mặt đất để giữ cho cái kiềng đứng vững
d. Buồn trông nội cỏ rầu rầu,
Chân mây mặt đất một màu xanh xanh
Chân: Phân cuối của đám mây tiếp giáp với mặt đất.
a. Nghĩa gốc.
b. Nghĩa chuyển  hoán dụ
c,d. Nghĩa chuyển  ẩn dụ
BT 2:
Nêu nhận xét nghĩa của từ trà trong những cách dùng như: trà a-ti-sô, trà hà thủ ô, trà sâm, trà linh chi, trà tâm sen, trà khổ qua ( mướp đắng)
- Từ trà được dùng với nghĩa chuyển  Chuyển nghĩa theo phương thức ẩn dụ
- Trà trong cách dùng này có nghĩa là sản phẩm từ thực vật, được chế biến dưới dạng khô, dùng để pha nước uống.
BT 4: Hãy tìm ví dụ để chứng minh rằng các từ: hội
chứng, ngân hàng, sốt, vua là những từ nhiều nghĩa

a.Hội chứng
Nghĩa gốc: là tập hợp nhiều triệu chứng xuất hiện của bệnh
Ví dụ: Hội chứng viêm đường hô hấp cấp.
Nghĩa chuyển: Là tập hợp nhiều hiện tượng, sự
kiện biểu hiện một trình trạng, một vấn đề XH cùng xuất hiện ở nhiều nơi.
Ví dụ: Lạm phát, thất nghiệp là hội chứng của trình trạng suy thoái kinh tế.
b. Ngân hàng
Nghĩa gốc: là tổ chức kinh tế hoạt động trong lĩnh vực
kinh doanh và quản lí các nghiệp vụ tiền tệ tín dụng.
Ví dụ: Ngân hàng Nông nghiệp & Phát triển nông thôn
Nghĩa chuyển: Kho lưu trữ những thành phần, bộ phận cơ thể để sử dụng khi cần.
Ví dụ: Ngân hàng máu…
Thảo luận
BT5: Đọc các câu thơ sau:
a. Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng
Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ.
(Viễn Phương - Viếng lăng Bác)
b. Áo chàm đưa buổi phân li
Cầm tay nhau biết nói gì hôm nay.
(Tố Hữu – Việt Bắc)
Từ mặt trời trong câu thơ thứ 2 (a) và từ áo chàm trong câu thơ 1 (b) được sử dụng theo phép tu từ từ vựng nào? Có thể coi đây là hiện tượng một nghĩa gốc của từ phát triển thành nhiều nghĩa được không? Vì sao?

Từ mặt trời trong câu thơ thứ 2 (a) chỉ Bác Hồ (dựa trên mối tương đồng) : ẩn dụ
Từ áo chàm trong câu 1b chỉ người đồng bào Việt Bắc (lấy ấu hiệu sự vật để gọi sự vật): hoán dụ
Không. Đây không phải là hiện tượng phát triển nghĩa của từ bởi vì sự chuyển nghĩa của “mặt trời”, “áo chàm” trong những câu thơ trên chỉ có tính lâm thời (tạm thời), nó không làm cho từ có thêm nghĩa mới.
Sự
Phát
triển
từ
vựng
Xã hội phát triển
Từ vựng của ngôn ngữ cũng phát triển
Phát triển trên cơ sở nghĩa gốc
Phương thức ẩn dụ
Phương thức hoán dụ
Hướng dẫn về nhà


1. Làm BT 3, BT 4c,d
2. Đọc – Tóm tắt hồi thứ 14 “Hoàng Lê nhất thống chí”
- Phân tích hình ảnh Nguyễn Huệ.
- Phân tích hình ảnh thảm hại của quân Thanh và tình
cảnh bi đát của vua tôi Lê Chiêu Thống.
- Nguồn cảm hứng của tác giả trong khi miêu tả về 2 hình
ảnh trên.
Ngày nay học tập, ngày mai giúp đời !