Bài 26. Tìm hiểu yếu tố biểu cảm trong văn nghị luận

“Con người của Bác, đời sống của Bác giản dị như thế nào, mọi người chúng ta đều biết: bữa cơm, đồ dùng, cái nhà, lối sống. Bữa cơm chỉ có vài ba món rất giản đơn,… Cái nhà sàn của Bác vẻn vẹn chỉ có vài ba phòng, và trong lúc tâm hồn của Bác lộng gió thời đại, thì cái nhà nhỏ đó luôn luôn lộng gió và ánh sáng, phảng phất hương thơm của hoa vườn, một đời sống như vậy thanh bạch và tao nhã biết bao !” (Đức tính giản dị của Bác Hồ – Phạm Văn Đồng)
Phương thức biểu đạt chính của đoạn văn trên là gì ?
I. Yếu tố biểu cảm trong văn nghị luận

Nghe, đọc văn bản: Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Bác Hồ (sgk trang 95, 96)

Ngôi nhà ở làng Vạn Phúc, thị xã Hà Đông ( tỉnh Hà Tây ) nơi Chủ tich Hồ Chí Minh viết Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến ngày 19-12-1946

LỜI KÊU GỌI TOÀN QUỐC KHÁNG CHIẾN

Hỡi đồng bào toàn quốc !
Chúng ta muốn hòa bình, chúng ta phải nhân nhượng. Nhưng chúng ta càng nhân nhượng, thực dân Pháp càng lấn tới, vì chúng quyết tâm cướp nước ta lần nữa !
Không ! Chúng ta thà hi sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ.
Hỡi đồng bào !
Chúng ta phải đứng lên !
Bất kì đàn ông, đàn bà, bất kì người già, người trẻ, không chia tôn giáo, đảng phái, dân tộc. Hễ là người Việt Nam thì phải đứng lên đánh thực dân Pháp để cứu Tổ quốc. Ai có súng dùng súng. Ai có gươm dùng gươm, không có gươm thì dùng cuốc, thuổng, gậy gộc. Ai cũng ra sức chống thực dân Pháp cứu nước.
Hỡi anh em binh sĩ, tự vệ dân quân !
Giờ cứu nước đã đến. Ta phải hi sinh đến giọt máu cuối cùng, để giữ gìn đất nước.
Dù phải gian lao kháng chiến , nhưng với một lòng kiên quyết hi sinh, thắng lợi nhất định về dân tộc ta !
Việt Nam độc lập và thống nhất muôn năm !
Kháng chiến thắng lợi muôn năm !
Hà Nội, ngày 19 tháng 12 năm 1946
Hồ Chí Minh
I. Yếu tố biểu cảm trong văn nghị luận

Nghe, đọc văn bản: Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Bác Hồ (sgk trang 95, 96)

Hãy tìm những từ ngữ biểu lộ tình cảm mãnh liệt của tác giả và những câu cảm thán trong văn bản ?

LỜI KÊU GỌI TOÀN QUỐC KHÁNG CHIẾN

Hỡi đồng bào toàn quốc !
Chúng ta muốn hòa bình, chúng ta phải nhân nhượng. Nhưng chúng ta càng nhân nhượng, thực dân Pháp càng lấn tới, vì chúng quyết tâm cướp nước ta lần nữa !
Không ! Chúng ta thà hi sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ.
Hỡi đồng bào !
Chúng ta phải đứng lên !
Bất kì đàn ông, đàn bà, bất kì người già, người trẻ, không chia tôn giáo, đảng phái, dân tộc. Hễ là người Việt Nam thì phải đứng lên đánh thực dân Pháp để cứu Tổ quốc. Ai có súng dùng súng. Ai có gươm dùng gươm, không có gươm thì dùng cuốc, thuổng, gậy gộc. Ai cũng ra sức chống thực dân Pháp cứu nước.
Hỡi anh em binh sĩ, tự vệ dân quân !
Giờ cứu nước đã đến. Ta phải hi sinh đến giọt máu cuối cùng, để giữ gìn đất nước.
Dù phải gian lao kháng chiến, nhưng với một lòng kiên quyết hi sinh, thắng lợi nhất định về dân tộc ta !
Việt Nam độc lập và thống nhất muôn năm !
Kháng chiến thắng lợi muôn năm !
Hà Nội, ngày 19 tháng 12 năm 1946
Hồ Chí Minh
I. Yếu tố biểu cảm trong văn nghị luận

Về mặt sử dụng từ ngữ và đặt câu có tính chất biểu cảm, Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Hồ Chí Minh có giống với Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn không ?
Giống nhau : Có nhiều từ ngữ và nhiều câu văn có giá trị biểu cảm.


THẢO LUẬN
Hai văn bản Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Hồ Chí Minh và Hịch tướng sĩ của Trần QuốcTuấn vẫn được coi là những văn bản nghị luận chứ không phải là văn bản biểu cảm. Vì sao ?
Gợi ý:
+ Muốn xác định một văn bản là văn biểu cảm hay văn nghị luận thì cần phải làm rõ điều gì ?
+ Hai văn bản trên có yếu tố biểu cảm, nhưng mục đích chủ yếu của chúng là gì ?
KẾT LUẬN: Vì các tác phẩm ấy viết ra không nhằm mục đích biểu cảm mà nhằm mục đích nghị luận (nêu quan điểm, ý kiến để bàn luận phải trái, đúng sai, nên suy nghĩ và nên sống thế nào). Ở những văn bản như thế, biểu cảm không thể đóng vai trò chủ đạo mà chỉ là một yếu tố phụ trợ cho quá trình nghị luận mà thôi.
I. Yếu tố biểu cảm trong văn nghị luận
Có thể thấy những câu ở cột (2) hay hơn những câu ở cột (1) . Vì sao như thế ?
Những câu ở cột (2) hay hơn vì có yếu tố biểu cảm.
I. Yếu tố biểu cảm trong văn nghị luận

Yếu tố biểu cảm có vai trò như thế nào trong văn nghị luận?
Văn nghị rất cần yếu tố biểu cảm. Yếu tố biểu cảm giúp cho bài văn nghị luận có hiệu quả thuyết phục hơn, vì nó tác động mạnh mẽ tới tình cảm của người đọc (người nghe).

Thông qua việc tìm hiểu các văn bản như Hịch tướng sĩ và Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến, em hãy cho biết: Làm thế nào để phát huy hết tác dụng của yếu tố biểu cảm trong văn nghị luận ?
Gợi ý:
1. Người làm văn chỉ cần suy nghĩ về luận điểm và lập luận hay còn phải thật sự xúc động trước từng điều mình đang nói tới ?
2. Chỉ có rung cảm không thôi đã đủ chưa ? Những tình cảm đó phải được diễn tả bằng những yếu tố nào ?
I. Yếu tố biểu cảm trong văn nghị luận
3. Có bạn cho rằng: Càng dùng nhiều từ ngữ biểu cảm, càng đặt nhiều câu cảm thán thì giá trị biểu cảm trong văn nghị luận càng tăng. Ý kiến đó có đúng không ? Vì sao ?

I. Yếu tố biểu cảm trong văn nghị luận
Phải thật sự có cảm xúc trước những điều mình viết (nói).
Phải biết diễn tả cảm xúc đó bằng những từ ngữ, những câu văn có sức truyền cảm.
Cảm xúc cần phải diễn tả chân thực và không được phá vỡ mạch nghị luận của bài văn.
Để bài văn nghị luận có sức biểu cảm cao thì người viết phải làm gì ?

I. Yếu tố biểu cảm trong văn nghị luận
* Lưu ý:

1. Yếu tố biểu cảm chỉ cần thiết và có giá trị khi:
- Giúp cho sự nghị luận đạt được hiệu quả thuyết phục cao.
- Không được để cho yếu tố biểu cảm tách rời khỏi quá trình nghị luận, cản trở mạch nghị luận hay lấn át vai trò của nghị luận.

2. Trong một bài văn nghị luận, yếu tố biểu cảm được biểu hiện dưới các dạng sau:
- Tính khẳng định hay phủ định.
- Biểu lộ các cảm xúc như: yêu, ghét, khen, chê, căm giận, quí mến, lo âu, tin tưởng,. . .
- Giọng văn: mạnh mẽ, đanh thép hay thiết tha, truyền cảm.
I. Yếu tố biểu cảm trong văn nghị luận

* Ghi nhớ: SGK trang 97
II. Luyện tập:
Bài tập 1: Hãy chỉ ra các yếu tố biểu cảm trong phần I: Chiến tranh và “người bản xứ” (ở văn bản Thuế máu) và cho biết tác giả đã dùng những biện pháp gì để biểu cảm ? Tác dụng biểu cảm đó là gì ?
* Những yếu tố đối lập:
+ những tên da đen bẩn thỉu, những tên “An-nam-mít” bẩn thỉu - những đứa “con yêu”, những người “bạn hiền”, chiến sĩ bảo vệ công lý và tự do
+ vinh dự đột ngột - đột ngột xa lìa vợ con, phơi thây trên các bãi chiến trường
+ cảnh kì diệu của trò biểu diễn khoa học về phóng ngư lôi - xuống tận đáy biển để bảo vệ tổ quốc của các loài thủy quái
* Giọng điệu châm biếm, mỉa mai:
+ bỏ xác tại những miền hoang vu thơ mộng
+ lấy máu mình tưới những vòng nguyệt quế, lấy xương mình chạm nên những chiếc gậy
+ khạc ra từng miếng phổi
II. Luyện tập
Bài tập 1: Hãy chỉ ra các yếu tố biểu cảm trong phần I: Chiến tranh và “người bản xứ” (ở văn bảnThuế máu) và cho biết tác giả đã dùng những biện pháp gì để biểu cảm ? Tác dụng biểu cảm đó là gì ?
* Tác dụng của biểu cảm:
Tăng sức thuyết phục đối với người đọc, người nghe, thấy được bộ mặt thâm độc, giả nhân giả nghĩa, âm mưu quỷ quyệt của thực dân Pháp trong việc sử dụng người dân thuộc địa để làm bia đỡ đạn cho chúng trong những cuộc chiến tranh phi nghĩa.
II. Luyện tập
Bài tập 2 (Thực hiện theo nhóm): Đọc đoạn văn nghị luận sau (SGK trang 97, 98) và cho biết: Những cảm xúc gì được biểu hiện qua đoạn văn? Tác giả đã làm như thế nào để những đoạn văn đó không chỉ có sức thuyết phục mà còn gợi cảm?
* Tình cảm ấy thể hiện:
- Từ ngữ bộc lộ cảm xúc: nỗi khổ tâm, nói làm sao. . .
- Câu văn thể hiện nỗi buồn, thái độ bất bình: “Sự học mà đã hạ xuống là học “tủ” thì chúng tôi cũng không còn cần làm việc cùng các bạn nữa”.
- Câu văn mang giọng điệu mỉa mai: “Sao không có một “hãng” nào đó…”
* Những cảm xúc biểu hiện qua đoạn văn:
- Nỗi buồn của tác giả trước tình trạng “học vẹt”, “học tủ” của học sinh.
- Những dằn vặt và sự khổ tâm của một nhà giáo trước một thực tế đáng buồn diễn ra trong đời sống giáo dục nước nhà trước đây.
II. Luyện tập
Bài tập 3 (ở nhà): Viết đoạn văn nghị luận để trình bày luận điểmChúng ta không nên học vẹt và học tủ sao cho đoạn văn ấy vừa có lí lẽ chặt chẽ, lại vừa có sức truyền cảm.
Gợi ý:
- Về lí lẽ: Giải thích thế nào là học vẹt, học tủ ? Việc học vẹt học tủ dẫn đến hậu quả gì đối với mỗi người nói riêng và xã hội nói chung ?
- Về yếu tố biểu cảm: Cần bày tỏ tình cảm đáng tiếc cho lối học vô bổ, không có tác dụng mở mang trí tuệ, trau dồi kiến thức (nếu là học vẹt) và lối học cầu may (nếu là học tủ).
Bài tập trắc nghiệm:
Em hãy chọn phương án trả lời đúng nhất:
Yếu tố biểu cảm trong bài văn nghị luận chỉ thực sự có giá trị khi:
A. Thể hiện rõ nhất ở những từ ngữ chỉ cảm xúc, những câu văn và những giọng điệu cảm thán.
B. Nội dung biểu hiện rõ những tình cảm, cảm xúc.
C. Giúp cho việc nghị luận đạt hiệu quả thuyết phục cao.
D. Có mục đích tác động nhiều đến suy nghĩ của người đọc.
HƯỚNG DẪN HỌC Ở NHÀ
a. Bài vừa học:
- Học thuộc ghi nhớ SGK trang 97.
- Xem lại các bài tập và hoàn chỉnh bài tập 3 trang 98.
b. Bài sắp học: “ ĐI BỘ NGAO DU” (Tiết 1)
- Đọc văn bản và chú thích, tìm hiểu về tác giả và tác phẩm.
- Tìm bố cục, nêu luận điểm từng phần.
- Chứng minh luận điểm 1: Đi bộ ngao du được tự do, thưởng ngoạn.