Bài 26. Hội thoại

Kiểm tra bài cũ
Câu 1: Có mấy cách thực hiện hành động nói?
Câu 2: Xác định hành động nói của các câu sau:
(1) Thầy giáo mới ngày mai sẽ đến.
(2) Hôm nay là bài học Anh văn cuối cùng của các con.
(3) Thầy mong các con hết sức chú ý.
(Buổi học cuối cùng)
I. Vai xã hội trong hội thoại:
Ví dụ: Đoạn trích văn bản " Trong lòng mẹ"

Ví dụ 1:
Một hôm, cô tôi gọi tôi đến bên cười hỏi:
- Hồng ! mày có muốn vào Thanh Hoá chơi với mẹ mày không?
[.] Nhận ra những ý nghĩ cay độc trong giọng nói và trên nét mặt khi cười rất kịch của cô tôi kia, tôi cúi đầu không đáp. Vì tôi biết rõ, nhắc đến mẹ tôi, cô tôi chỉ có ý gieo rắc vào đầu óc tôi những hoài nghi để tôi khinh miệt và ruồng rẫy mẹ tội, một người đàn bà đã bị cái tội là goá chồng, nợ nần cùng túng quá, phải bỏ con cái đi tha hương cầu thực. Nhưng đời nào tình thương yêu và lòng kính mến mẹ tôi lại bị những rắp tâm tanh bẩn xâm phạm đến. [..]
Tôi cũng cười đáp lại cô tôi:
- Không! Cháu không muốn vào. Cuối năm thế nào mợ cháu cũng về.
Cô tôi hỏi luôn, giọng vẫn ngọt:
- Sao lại không vào? Mợ mày phát tài lắm, có như dạo trước đâu!

- Mày dại quá, cứ vào đi, tao chạy cho tiền tàu. Vào mà bắt mợ mày may vá sắm sửa cho và thăm em bé chứ.
[.] Tôi cười dài trong tiếng khóc, hỏi cô tôi:
- Sao cô biết mợ con có con?
Cô tôi vẫn cứ tươi cười kể các chuyện cho tôi nge. Có một bà họ nội xa vào trong ấy cân gạo về bán. Bà ta một ..hôm đi qua chợ thấy mẹ tôi ngồi cho con bú ở bên rổ bóng đèn. [.]
Rồi hai con mắt long lanh của cô tôi chằm chặp đưa nhìn tôi. Tôi lại im lặng cúi đầu xuống đất: lòng tôi càng thắt lại, khoé mắt tôi đã cay cay. Cô tôi liền vỗ vai tôi cười mà nói rằng:
Cô tôi chưa dứt câu, cổ họng tôi đã nghẹn ứ khóc không ra tiếng. Giá những cổ tục đã đày đoạ mẹ tôi là một vật .như hòn đá hay cục thuỷ tinh, đầu mẩu gỗ, tôi quyết vồ ngay lấy mà nhai, mà nghiến cho kì nát vụn mới thôi.


Cô tôi bỗng đổi giọng, lại vỗ vai, nhìn vào mặt tôi, nghiêm nghị:
- Vậy mày hỏi cô Thông - tên người đàn bà họ nội xa kia - chổ ở của mợ mày, rồi đánh giấy cho mợ mày, bảo dù sao cũng phải về. Trước sau gì cũng một lần xấu, chả nhẽ bán xới mãi được sao?
Tỏ sự ngậm ngùi thương xót thầy tôi, cô tôi chập chừng nói tiếp:
-Mấy lại rằm tháng tám này là giỗ đầu cậu mày, mợ mày về dù sao cũng đỡ tủi cho cậu mày, và mày cũng còn phải có họ, có hàng, người ta hỏi đến chứ?
( (Nguyên Hồng, Những ngày thơ ấu)

Quan hệ giữa các nhân vật tham gia hội thoại trong đoạn trích trên là quan hệ gì?
Ai ở vai trên?
Ai ở vai dưới?
- Vai trên: người cô.
- Vai dưới: bé Hồng
? Quan hệ thân tộc trên dưới
I. Vai xã hội trong hội thoại:

Ví dụ: Đoạn trích văn bản " Trong lòng mẹ"

Qua ví dụ trên, em hiểu vai xã hội là gì?
- Vai trên: người cô.
- Vai dưới: bé Hồng
? Quan hệ thân tộc trên dưới
I. Vai xã hội trong hội thoại:

Ví dụ: Đoạn trích văn bản " Trong lòng mẹ"

* Vai xã hội là vị trí của người tham gia hội thoại đối với người khác trong cuộc thoại.
Trong cuộc hội thoại, quan hệ giữa quan tể tướng và nữ hoàng là gì? Quan hệ đó được xác định theo căn cứ nào?
Quan hệ trên dưới
( theo địa vị trong xã hội)
Ví dụ 3:
Vô-lô-đi-a đang chuẩn bị bài thì một bạn đến rủ đi bắn chim vì cậu ta vừa được bố mua cho khẩu súng mới. Khẩu súng mới, điều đó thật hấp dẫn! Nghe bạn nói, Vô-lô-đi-a đứng dậy mở toang cửa sổ, ló đầu ra ngoài và hỏi bạn một cách tỉ mỉ về khẩu súng.
Nhưng rồi Vô-lô-đi-a trả lời bạn với vẻ luyến tiếc:
Mình bận học, không đi được!
Cậu bạn châm chọc:
-Học gạo để lấy điểm năm à?
-Mình không học gạo mà là học, học không phải vì điểm, hiểu không?
Ví dụ 3:
Vô-lô-đi-a đang chuẩn bị bài thì một bạn đến rủ đi bắn chim vì cậu ta vừa được bố mua cho khẩu súng mới. Khẩu súng mới, điều đó thật hấp dẫn! Nghe bạn nói, Vô-lô-đi-a đứng dậy mở toang cửa sổ, ló đầu ra ngoài và hỏi bạn một cách tỉ mỉ về khẩu súng.
Nhưng rồi Vô-lô-đi-a trả lời bạn với vẻ luyến tiếc:
Mình bận học, không đi được!
Cậu bạn châm chọc:
-Học gạo để lấy điểm năm à?
-Mình không học gạo mà là học, học không phải vì điểm, hiểu không?
Ví dụ: Đoạn trích văn bản " Trong lòng mẹ"
- Vai trên: người cô.
- Vai dưới: bé Hồng
? Quan hệ thân tộc trên dưới
I. Vai xã hội trong hội thoại:

* Vai xã hội là vị trí của người tham gia hội thoại đối với người khác trong cuộc thoại.
Quan hệ trên dưới hay ngang hàng (theo tuổi tác, thứ bậc trong gia đình và xã hội)
Đọc và chỉ ra sự khác nhau trong quan hệ giữa hai người vợ với chồng ở hai cuộc hội thoại sau:
[.] Chị dậu rón rén bưng một bát lớn đến chỗ chồng nằm:
Thầy em hãy cố ngồi dậy húp ít cháo cho đỡ xót ruột. [.]
(Tắt đèn)
[.]Đồ ngu! Đòi một cái máng lợn thật à? Một cái máng thì thấm vào đâu! Đi tìm lại con cá và đòi một cái nhà rộng [.]
(Ông lão đánh cá và con cá vàng)
Ví dụ 4:
Ví dụ: Đoạn trích văn bản " Trong lòng mẹ"
- Vai trên: người cô.
- Vai dưới: bé Hồng
? Quan hệ thân tộc trên dưới
I. Vai xã hội trong hội thoại:

* Vai xã hội là vị trí của người tham gia hội thoại đối với người khác trong cuộc thoại.
Quan hệ trên dưới hay ngang hàng (theo tuổi tác, thứ bậc trong gia đình và xã hội)
Quan hệ thân - sơ (theo mức độ quen biết, thân tình)
Câu hỏi thảo luận
Trong cuộc hội thoại, có phải mỗi người tham gia hội thoại chỉ có một vai xã hội không? Em hãy cho một ví dụ để chứng minh điều đó.
Vì sao chúng ta cần chú ý đến vai xã hội trong cuộc thoại?
Ở ví dụ 1, trong cách xử sự của người cô có gì đáng chê trách?
Ví dụ 1:
Một hôm, cô tôi gọi tôi đến bên cười hỏi:
- Hồng ! mày có muốn vào Thanh Hoá chơi với mẹ mày không?
[.] Nhận ra những ý nghĩ cay độc trong giọng nói và trên nét mặt khi cười rất kịch của cô tôi kia, tôi cúi đầu không đáp. Vì tôi biết rõ, nhắc đến mẹ tôi, cô tôi chỉ có ý gieo rắc vào đầu óc tôi những hoài nghi để tôi khinh miệt và ruồng rẫy mẹ tội, một người đàn bà đã bị cái tội là goá chồng, nợ nần cùng túng quá, phải bỏ con cái đi tha hương cầu thực. Nhưng đời nào tình thương yêu và lòng kính mến mẹ tôi lại bị những rắp tâm tanh bẩn xâm phạm đến. [..]
Tôi cũng cười đáp lại cô tôi:
- Không! Cháu không muốn vào. Cuối năm thế nào mợ cháu cũng về.
Cô tôi hỏi luôn, giọng vẫn ngọt:
- Sao lại không vào? Mợ mày phát tài lắm, có như dạo trước đâu!
Rồi hai con mắt long lanh của cô tôi chằm chặp đưa nhìn tôi. Tôi lại im lặng cúi đầu xuống đất: lòng tôi càng ... ... thắt lại, khoé mắt tôi đã cay cay. Cô tôi liền vỗ vai tôi cười mà nói rằng:
- Mày dại quá, cứ vào đi, tao chạy cho tiền tàu. Vào mà bắt mợ mày may vá sắm sửa cho và thăm em bé chứ.
[.] Tôi cười dài trong tiếng khóc, hỏi cô tôi:
- Sao cô biết mợ con có con?
Cô tôi vẫn cứ tươi cười kể các chuyện cho tôi nge. Có một bà họ nội xa vào trong ấy cân gạo về bán. Bà ta một ..hôm đi qua chợ thấy mẹ tôi ngồi cho con bú ở bên rổ bóng đèn. [.]
Cô tôi chưa dứt câu, cổ họng tôi đã nghẹn ứ khóc không ra tiếng. Giá những cổ tục đã đày đoạ mẹ tôi là một vật .như hòn đá hay cục thuỷ tinh, đầu mẩu gỗ, tôi quyết vồ ngay lấy mà nhai, mà nghiến cho kì nát vụn mới thôi.
Cô tôi bỗng đổi giọng, lại vỗ vai, nhìn vào mặt tôi, nghiêm nghị:
- Vậy mày hỏi cô Thông - tên người đàn bà họ nội xa kia - chổ ở của mợ mày, rồi đánh giấy cho mợ mày, bảo dù sao cũng phải về. Trước sau gì cũng một lần xấu, chả nhẽ bán xới mãi được sao?
Tỏ sự ngậm ngùi thương xót thầy tôi, cô tôi chập chừng nói tiếp:
-Mấy lại rằm tháng tám này là giỗ đầu cậu mày, mợ mày về dù sao cũng đỡ tủi cho cậu mày, và mày cũng còn phải có họ, có hàng, người ta hỏi đến chứ?
(Nguyên Hồng, Những ngày thơ ấu)
Em có nhận xét gì về� cách xử sự của bé Hồng
Ví dụ 1:
Một hôm, cô tôi gọi tôi đến bên cười hỏi:
- Hồng ! mày có muốn vào Thanh Hoá chơi với mẹ mày không?
[.] Nhận ra những ý nghĩ cay độc trong giọng nói và trên nét mặt khi cười rất kịch của cô tôi kia, tôi cúi đầu không đáp. Vì tôi biết rõ, nhắc đến mẹ tôi, cô tôi chỉ có ý gieo rắc vào đầu óc tôi những hoài nghi để tôi khinh miệt và ruồng rẫy mẹ tội, một người đàn bà đã bị cái tội là goá chồng, nợ nần cùng túng quá, phải bỏ con cái đi tha hương cầu thực. Nhưng đời nào tình thương yêu và lòng kính mến mẹ tôi lại bị những rắp tâm tanh bẩn xâm phạm đến. [..]
Tôi cũng cười đáp lại cô tôi:
- Không! Cháu không muốn vào. Cuối năm thế nào mợ cháu cũng về.
Cô tôi hỏi luôn, giọng vẫn ngọt:
- Sao lại không vào? Mợ mày phát tài lắm, có như dạo trước đâu!
Rồi hai con mắt long lanh của cô tôi chằm chặp đưa nhìn tôi. Tôi lại im lặng cúi đầu xuống đất: lòng tôi càng ... ... thắt lại, khoé mắt tôi đã cay cay. Cô tôi liền vỗ vai tôi cười mà nói rằng:
- Mày dại quá, cứ vào đi, tao chạy cho tiền tàu. Vào mà bắt mợ mày may vá sắm sửa cho và thăm em bé chứ.
[.] Tôi cười dài trong tiếng khóc, hỏi cô tôi:
- Sao cô biết mợ con có con?
Cô tôi vẫn cứ tươi cười kể các chuyện cho tôi nge. Có một bà họ nội xa vào trong ấy cân gạo về bán. Bà ta một ..hôm đi qua chợ thấy mẹ tôi ngồi cho con bú ở bên rổ bóng đèn. [.]
Cô tôi chưa dứt câu, cổ họng tôi đã nghẹn ứ khóc không ra tiếng. Giá những cổ tục đã đày đoạ mẹ tôi là một vật .như hòn đá hay cục thuỷ tinh, đầu mẩu gỗ, tôi quyết vồ ngay lấy mà nhai, mà nghiến cho kì nát vụn mới thôi.
Cô tôi bỗng đổi giọng, lại vỗ vai, nhìn vào mặt tôi, nghiêm nghị:
- Vậy mày hỏi cô Thông - tên người đàn bà họ nội xa kia - chổ ở của mợ mày, rồi đánh giấy cho mợ mày, bảo dù sao cũng phải về. Trước sau gì cũng một lần xấu, chả nhẽ bán xới mãi được sao?
Tỏ sự ngậm ngùi thương xót thầy tôi, cô tôi chập chừng nói tiếp:
-Mấy lại rằm tháng tám này là giỗ đầu cậu mày, mợ mày về dù sao cũng đỡ tủi cho cậu mày, và mày cũng còn phải có họ, có hàng, người ta hỏi đến chứ?
(Nguyên Hồng, Những ngày thơ ấu)
Ghi nhớ:
. Vai xã hội là vị trí của người tham gia hội thoại đối với người khác trong cuộc thoại. Vai xã hội được xác định bằng các quan hệ xã hội:
+ Quan hệ trên - dưới hay ngang hàng (theo tuổi tác, thứ bậc trong gia đình và xã hội.
+ Quan hệ thân - sơ (theo mức độ quen biết, thân tình)
. Vì quan hệ xã hội vốn rất đa dạng nên vai xã hội của mỗi người cũng đa dạng, nhiều chiều. Khi tham gia hội thoại, mỗi người cần xác định đúng vai của mình để chọn cách nói cho phù hợp.
Vai xã hội trong hội thoại được thể hiện rất rõ qua cách xưng hô giữa những người tham gia hội thoại và có thể thay đổi trong quá trình hội thoại.
Ví dụ: Đoạn trích văn bản " Trong lòng mẹ"
- Vai trên: người cô.
- Vai dưới: bé Hồng
? Quan hệ thân tộc trên dưới
I. Vai xã hội trong hội thoại:

* Vai xã hội là vị trí của người tham gia hội thoại đối với người khác trong cuộc thoại.
Quan hệ trên dưới hay ngang hàng (theo tuổi tác, thứ bậc trong gia đình và xã hội)
Quan hệ thân - sơ (theo mức độ quen biết, thân tình)
(SGK / 94)
II. Luyện tập:

Bài 1:
Bài 1:
Hãy tìm những chi tiết trong bài Hịch Tướng Sĩ thể hiện thái độ vừa nghiêm khắc vừa khoan dung của Trần Quốc Tuấn đối với những binh sĩ dưới quyền.

- Phê phán nghiêm khắc hành động hưởng lạc, thái độ bàng quan trước vận mệnh đất nước.
- Chân tình chỉ bảo những việc làm sai.
- Chỉ ra những việc đúng nên làm.
Bài 2:
Đọc đoạn trích dưới đây và trả lời câu hỏi:
-��Chẳng kiếp gì sung sướng thật, nhưng có cái này là sung sướng; bây giờ cụ ngồi xuống phảng này chơi, tôi đi luộc mấy củ khoai lang, nấu một ấm nước chè tươi thật đặc; ông con mình ăn khoai, uống nước chè, rồi hút thuốc lào. thế là sung sướng.
-� Vâng! Ông giáo dạy phải! Đối với chúng mình thì thế là sung sướng.
���� Lão nói xong lại cười như đưa đà. Tiếng cười gượng nhưng đã hiền hậu lại. Tôi vui vẻ bảo:
-�Thế là được, chứ gì? Vậy cụ ngồi xướng đây, tôi đi luộc khoai, nấu nước.
-���Nói đùa thế, chứ ông giáo cho để khi khác.
(Nam Cao, Lão Hạc)

Bài 2:
a.���� Dựa vào đoạn trích và những điều em biết về truyện Lão Hạc, hãy xác định vai xã hội của hai nhân vật tham gia cuộc hội thoại trên.
b.���� Tìm những chi tiết trong lời thoại của nhân vật và lời miêu tả của nhà văn cho thấy thái độ vừa kính trọng, vừa thân tình của nhân vật ông giáo đối với lão Hạc.
c.���� Những chi tiết nào trong lời thoại của lão Hạc và lời miêu tả của nhà văn nói lên thái độ vừa quý trọng vừa thân tình của lão đối vơí ông giáo? Những chi tiết nào thể hiện tâm trạng không vui và sự giữ ý của lão Hạc?

- Địa vị: ông giáo vai trên, lão Hạc vai dưới
- Tuổi tác: lão Hạc vai trên, ông giáo vai dưới.

b. Thái độ vừa kính trọng vừa thân tình của ông giáo đối với lão Hạc:
- Nắm lấy vai gầy của lão, ôn tồn bảo
- Mời lão hút thuốc, uống nước, ăn khoai
- Gọi lão Hạc là cụ, xưng hô gộp: "ông con mình"


c. Thái độ vừa quý trọng vừa thân tình của lão đối với ông giáo:
. Gọi là "ông giáo", dùng từ "dạy" thay cho từ "nói"
. Xưng hô gộp " chúng mình", cách nói chuyện xuề xoà
Chi tiết nào thể hiện tâm trạng không vui và sự giữ ý của lão Hạc:
. Lão Hạc chỉ cười như đưa đà, cười gượng, thoái thác lời mời của ông giáo.

Đọc mẫu chuyện sau:
Một sớm, thằng Hùng, mới "nhập cư" vào xóm tôi, dắt chiếc xe đạp gần hết hơi ra tiệm sửa xe của bác hai. Nó hất hàm với bác Hai:
- Bơm cho cái bánh trước. Nhanh lên nhé, trễ giờ học rồi.
Bác hai nhìn thằng Hùng rồi nói:
- Tiệm của bác hổng có bơm thuê.
- Vậy mượn cái bơm, tôi bơm lấy vậy.
- Bơm của bác bị hư, cháu chịu khó dắt đến tiệm khác vậy.
Vừa lúc ấy, cái Hoa nhà ở cuối ngõ cũng dắt xe đạp chạy vào tíu tít chào hỏi:
- Cháu chào bác Hai ạ! Bác ơi, cháu mượn cái bơm nhé. Chiều nay cháu đi học về, bác coi dùm cháu nghe, hổng biết sao nó cứ xì hơi hoài.
Được rồi. Nào để bác bơm cho. Cháu là con gái, biết bơm không mà bơm!
Cháu cảm ơn bác nhiều.
(Theo Thành Long)

Hãy nhận xét về cách nói năng của hai bạn Hùng và Hoa.

Trước hết phải xác định rõ vai xã hội giữa bác Hai và hai bạn nhỏ ( quan hệ trên - dưới). Với vai xã hội như vậy, cách nói của Hoa phù hợp, còn cách nói của Hùng tỏ ra hổn láo, xếch mé (nói trống không).
Dặn dò:
*Học bài
*Làm bài tập
*Soạn bài:
"Tìm hiểu yếu tố biểu cảm trong văn nghị luận"