Bài 25. Nghĩa tường minh và hàm ý (tiếp theo)

Kiểm tra bài cũ
Thế nào là nghĩa tường minh và hàm ý ? Cho VD minh hoạ ?
Nghĩa tường minh là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu.
Hàm ý là phần thông báo tuy không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy.

I- Điều kiện sử dụng hàm ý
1) Tìm hiểu ví dụ
Đọc đoạn trích sau:
Chị Dậu vừa nói vừa mếu:
- Thôi u không ăn, để phần cho con. Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi.
U không muốn ăn tranh của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u.
Cái Tí chưa hiểu hết ý câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống:
- Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu?
Điểm thêm một "giây" nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa:
- Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.
Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và
oà lên khóc:
- U bán con thật đấy ư? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng đem bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con.
( Ngô Tất Tố, Tắt đèn )


nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
Xác định các câu in đậm trong
đoạn văn ?
I- Điều kiện sử dụng hàm ý
1) Tìm hiểu ví dụ
2) Nhận xét:
- Các câu in đậm: + Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi.
+ Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.

nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
Câu in đậm
thứ nhất có hàm ý gì ?
- Câu "Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi." có hàm ý: sau bữa này con sẽ không được ở nhà nữa.

Vì sao chị Dậu không
dám nói thẳng với con
mà phải dùng hàm ý ?
=> Đây là điều đau lòng, chị Dậu không thể nói ra một cách trực tiếp.
Câu "con sẽ ăn ở nhà cụ
Nghị thôn Đoài có hàm
ý gì ?
- Câu "Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài" có hàm ý: Mẹ đã bán con cho
nhà cụ Nghị.

I- Điều kiện sử dụng hàm ý
1) Tìm hiểu ví dụ
2) Nhận xét:
- Các câu in đậm: + Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi.
+ Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.

nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
- Câu "Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi." có hàm ý: sau bữa này con sẽ không được ở nhà nữa.

- Câu "Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài" có hàm ý: Mẹ đã bán con

=> Đây là điều đau lòng, chị Dậu không thể nói ra một cách trực tiếp.
Trong 2 câu, câu nào hàm ý rõ hơn ?
Chị Dậu vô tình nói như
vậy hay có ý đưa hàm ý
vào trong câu ?
<=> Chị Dậu có ý thức đưa hàm ý vào trong câu
Vì sao chị Dậu phải nói rõ hơn như vậy ?
- Phải nói rõ như vậy là vì: Trong câu nói thứ nhất cái Tí chưa hiểu hàm ý.
I- Điều kiện sử dụng hàm ý
1) Tìm hiểu ví dụ
2) Nhận xét:
- Các câu in đậm: + Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi.
+ Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.

nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
- Câu "Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi." có hàm ý: sau bữa này con sẽ không được ở nhà nữa.

=> Đây là điều đau lòng, chị Dậu không thể nói ra một cách trực tiếp.
<=> Chị Dậu có ý thức đưa hàm ý vào trong câu
- Phải nói rõ như vậy là vì: Trong câu nói thứ nhất cái Tí chưa hiểu hàm ý.
- Câu "Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài" có hàm ý: Mẹ đã bán con

Chi tiết nào chứng tỏ cái Tí
đã hiểu hàm ý ?
- Chi tiết chứng tỏ cái Tí hiểu hàm ý: giãy nảy, liệng củ khoai, oà lên khóc và hỏi: "U bán con thật đấy ư"
Để việc sử dụng hàm ý
được thành công đòi hỏi người
nghe phải có khả năng gì ?
? Người nghe phải có năng lực giải đoán hàm ý.
Đọc mẩu chuyện sau và trả lời câu hỏi.
Anh chồng đi chăn một đàn bò 10 con. Chiều tối, anh ta cưỡi một con bò và lùa những con còn lại về nhà. Đến cổng. Anh chồng dừng lại để đếm xem có đủ 10 con bò hay không. Anh ta đếm đi đếm lại mãi vẫn chỉ thấy có 9 con. Hoảng quá anh ta thất thanh gọi vợ. Chị vợ lật đật chạy ra hỏi: "Ai chọc tiết mình mà kêu khiếp thế". Anh chồng mếu máo: "Mình ơi...Thiếu một con bò ...". Chị vợ cười: "Tưởng gì? Thừa một con thì có".
? Hãy xác định câu nói có hàm ý, và nêu hàm ý của câu nói ấy ?
Trả lời: + Câu nói có hàm ý: "Tưởng gì? Thừa một con thì có"
+ Hàm ý: "Đồ ngu như bò, còn một con đang cưỡi nữa sao không đếm?"
nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
I- Điều kiện sử dụng hàm ý
1) Tìm hiểu ví dụ
2) Nhận xét:
- Các câu in đậm: + Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi.
+ Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.

- Câu "Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi." có hàm ý: sau bữa này con sẽ không được ở nhà nữa.

<=> Chị Dậu có ý thức đưa hàm ý vào trong câu
- Phải nói rõ như vậy là vì: Trong câu nói thứ nhất cái Tí chưa hiểu hàm ý.
- Câu "Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài" có hàm ý: Mẹ đã bán con

- Chi tiết chứng tỏ cái Tí hiểu hàm ý: giãy nảy, liệng củ khoai, oà lên khóc và hỏi: "U bán con thật đấy ư"
? Người nghe phải có năng lực giải đoán hàm ý.
=> Đây là điều đau lòng, chị Dậu không thể nói ra một cách trực tiếp.
Để việc sử dụng hàm ý
được thành công phải
đảm bảo những điều
kiện nào ?
* Ghi nhớ (SGK)
1
2
3
4
5
6
7
1
2
3
4
5
6
7
b
n
ế
ư
p
g
l
n
g
a
ử
b
y
p
h
ơ
ư
n
g
h
c
í
đ
ồ
h
t
ế
i
h
ị
t
n
g
c
h
í
ờ
i
đ
ồ
n
g
m
ì
n
h
v
ư
g
n
h
c
á
ũ
t
N
g
đ
i
ế
ồ
i
n
á
g
g
á
y
đ
c
h
n
ế
1
2
3
4
5
6
7
b
n
ế
ư
p
g
l
n
g
a
ử
b
y
p
h
ơ
ư
n
g
h
c
í
đ
ồ
h
t
ế
i
h
ị
t
n
g
c
h
í
ờ
i
đ
ồ
n
g
m
ì
n
h
v
ư
g
n
h
c
á
ũ
t
i
đ
á
y
g
i
ế
n
g
c
h
á
ồ
đ
n
g
n
ế
c
h
Bài Tập 1
Người nói, người nghe trong những câu in đậm dưới đây là ai ? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó
a) - Anh nói nữa đi - Ông giục.
Báo cáo hết! - Người con trai vụt trở lại giọng vui vẻ - Năm phút nữa là mười. Còn hai mươi phút thôi. Bác và cô vào trong nhà. Chè đã ngấm rồi đấy.
Thì giờ ngắn ngủi còn lại thúc giục cả chính người hoạ sĩ già. Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế.
(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
II- Luyện tập
I- Điều kiện sử dụng hàm ý

b) -[...] Anh Tấn này! Anh bây giờ sang trọng rồi, còn cần quái gì các thứ đồ gỗ hư hỏng này nữa. Chuyên chở lại kịch dịch lắm. Cho chúng tôi khuân đi thôi. Chúng tôi nhà nghèo dùng được tất.
- Có gì đâu mà sang trọng! Chúng tôi cần phải bán những thứ này đi để . . .
- ái chà! Anh bây giờ làm quan rồi mà bảo là không sang trọng ? Những ba nàng hầu. Mỗi lần đi đâu là ngồi kiệu lớn tám người khêng, còn bảo là không sang trọng? Hừ ! Chẳng cái gì giấu nổi chúng tôi đâu !
TôI biết không thể nói làm sao được đành ngậm miệng, đứng trầm ngâm.
- ÔI dào ! Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu ! Càng không dám rời một đồng xu lại càng giàu có !
(Lỗ Tấn, Cố hương)

nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
II- Luyện tập
Bài Tập 1

c) Thoắt trông nàng đã chào thưa:
"Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây !
Đàn bà dễ có mấy tay,
Đời xưa mấy mặt đời này mấy gan !
Dễ dàng là thói hồng nhan
Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều."
Hoạn Thư hồn lạc phách xiêu
Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca
(Nguyễn Du, Truyện Kiều)

nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
II- Luyện tập
Bài Tập 1
Bài Tập 1
Người nói, người nghe trong những câu in đậm dưới đây là ai ? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó
a) - Anh nói nữa đi - Ông giục.
Báo cáo hết! - Người con trai vụt trở lại giọng vui vẻ - Năm phút nữa là mười. Còn hai mươi phút thôi. Bác và cô vào trong nhà. Chè đã ngấm rồi đấy.
Thì giờ ngắn ngủi còn lại thúc giục cả chính người hoạ sĩ già. Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế.
(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)
Trả lời:

nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
II- Luyện tập
-Người nói -> Anh thanh niên
-Người nghe -> Ông hoạ sĩ và cô kĩ sư
-Hàm ý của câu in đậm là: Mời bác và cô vào nhà uống nước
- Hai người nghe hiểu hàm ý, chi tiết chứng tỏ: "Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà", "ngồi xuống ghế".
b) -[...] Anh Tấn này! Anh bây giờ sang trọng rồi, còn cần quái gì các thứ đồ gỗ hư hỏng này nữa. Chuyên chở lại kịch dịch lắm. Cho chúng tôi khuân đi thôi. Chúng tôi nhà nghèo dùng được tất.
- Có gì đâu mà sang trọng! Chúng tôi cần phải bán những thứ này đi để . . .
- ái chà! Anh bây giờ làm quan rồi mà bảo là không sang trọng ? Những ba nàng hầu. Mỗi lần đi đâu là ngồi kiệu lớn tám người khêng, còn bảo là không sang trọng? Hừ ! Chẳng cái gì giấu nổi chúng tôi đâu !
TôI biết không thể nói làm sao được đành ngậm miệng, đứng trầm ngâm.
- Ôi dào ! Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu ! Càng không dám rời một đồng xu lại càng giàu có !
(Lỗ Tấn, Cố hương)

nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
II- Luyện tập
Bài Tập 1
-Người nói là anh Tấn, người nghe là chị hàng đậu (ngày trước).
-Hàm ý của câu in đậm là: "Chúng tôi không thể cho được"
-Người nghe hiểu được hàm ý đó, điều đó thể hiện ở câu nói cuối cùng: "Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu ! Càng không dám rời đồng xu lại càng giàu có !".
-Người nói là Thuý Kiều, người nghe là Hoạn Thư.
-Hàm ý của câu in đậm thứ nhất là: "Quyền quý cao sang như tiểu thư mà cũng có lúc phải cúi đầu nhận tội như thế này ư ?"
-Hàm ý của câu in đậm thứ hai là: "Tiểu thư không nên ngạc nhiên về sự trừng phạt này".
-Hoạn Thư hiểu các hàm ý đó nên đã "hồn lạc phách xiêu" và "Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca"
nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
II- Luyện tập
Bài Tập 1
c) Thoắt trông nàng đã chào thưa:
"Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây !
Đàn bà dễ có mấy tay,
Đời xưa mấy mặt đời này mấy gan !
Dễ dàng là thói hồng nhan
Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều."
Hoạn Thư hồn lạc phách xiêu
Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca
(Nguyễn Du, Truyện Kiều)

Trả lời:
Hàm ý của câu in đậm dưới đây là gì ? Vì sao em bé không nói thẳng được mà phải sử dụng hàm ý ? Việc sử dụng hàm ý có thành công không ? Vì sao ?
Nó nhìn dáo dác một lúc rồi kêu lên:
- Cơm sôi rồi, chắt nước giùm cái ! - Nó cũng lại nói trổng.
Tôi lên tiếng mở đường cho nó:
Cháu phải gọi "Ba chắt nước giùm con", phải nói như vậy.
Nó như không để ý đến câu nói của tôi, nó lại kêu lên:
- Cơm sôi rồi, nhão bây giờ !
Anh Sáu vẫn ngồi im [...]
(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)
nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
II- Luyện tập
Bài Tập 2
-Hàm ý của câu in đậm là: "chắt giùm nước để cơm khỏi nhão".
-Người nói dùng hàm ý vì trước đó đã nói thẳng "chắt nước giùm cái" nhưng không được đáp ứng.
-Việc sử dụng hàm ý không thành công vì người nghe là anh Sáu "vẫn ngồi im", nghĩa là anh Sáu không cộng tác đối thoại (vờ như không nghe thấy gì, không hiểu gì).
Trả lời:
Bài tập 3:
Hãy điền vào lượt lời của B trong đoạn thoại sau đây một câu có hàm ý từ chối.
A: Mai về quê với mình đi !
B: /. . . /
A: Đành vậy.
Mai mình phải đi lao động
nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
II- Luyện tập
Trả lời:
Qua sự so sánh của Lỗ Tấn có thể nhận ra hàm ý: Tuy hi vọng chưa thể nói là thực hay hư, nhưng nếu cố gắng thực hiện thì vẫn có thể thành công.
nghĩa tường minh và hàm ý ( Tiếp theo)
II- Luyện tập
Bài Tập 4
Tìm hàm ý của Lỗ Tấn qua việc ông so sánh "hy vọng" với "con đường" trong các câu sau:

Tôi nghĩ bụng: Đã gọi là hy vọng thì không thể nói đâu là thực đâu là hư cũng giống như những con đường trên mặt đất; kỳ thực trên mặt đất vốn làm gì có đường. Người ta đi mãi thì thành đường thôi.
(Lỗ Tấn, Cố hương)
5. Bài tập 5: Tìm những câu có hàm ý mời mọc hoặc từ chối trong các đoạn đối thoại giữa em bé với những người ở trên mây và sóng ( trong bài "Mây và sóng" của Ta-go). Hãy viết thêm vào mỗi đoạn một câu có hàm ý mời mọc rõ hơn.
Mây và sóng

Mẹ ơi, trên mây có người gọi con:
"Bọn tớ chơi từ khi thức dậy cho đến lúc chiều tà. Bọn tớ chơi với bình
minh vàng, bọn tớ chơi với vầng trăng bạc."
Con hỏi: "Nhưng làm thế nào mình lên đó được?"
Họ đáp: "Hãy đến nơi tận cùng trái đất, đưa tay lên trời, cậu sẽ được
nhấc bổng lên tận tầng mây".
"Mẹ mình đang đợi ở nhà"-con bảo -"Làm thế nào có thể rời mẹ mà
đến được?"
Thế là họ mỉm cười bay đi.
Nhưng con biết có trò chơi thú vị hơn, mẹ ạ.
Con là mây và mẹ sẽ là trăng.
Hai bàn tay con ôm lấy mẹ, và mái nhà ta sẽ là bầu trời xanh thẳm.
(Ta-go)
Bọn tớ chơi từ khi thức dậy cho đến lúc chiều tà. Bọn tớ chơi với bình minh vàng, bọn tớ chơi với vầng trăng bạc.
Nếu không chơi như bọn tớ thì liệu cuộc sống còn ý nghĩa gì ?
- Bọn tớ ca hát từ sáng sớm cho đến hoàng hôn. Bọn tớ ngao du nơi này nơi nọ mà không biết từng đến nơi nào.
được tận hưởng một cuộc phiêu lưu kì thú nhất trên đời !
Chơi với chúng tớ cậu sẽ
Sơ đồ kiến thức bài học
Điều kiện sử dụng hàm ý
Người nghe
(người đọc)
Người nói
(người viết)
Có ý thức đưa hàm ý
vào trong câu
Có năng lực giải đoán
hàm ý
Dặn dò:
Về nhà hoàn thành các bài tập phần luyện tập.
Chuẩn bị bài sau: "Chương trình địa phương" phần Tiếng Việt.