Bài 25. Nghĩa tường minh và hàm ý (tiếp theo)

Tiết 128: Nghĩa tường minh và hàm ý (tiếp)
Giáo viên thiết kế: Nguyễn Thị Sen
THCS Nguyễn Biểu - Đức Thọ - Hà Tĩnh
Bài cũ
? ThÕ nµo lµ nghÜa t­êng minh, thÕ nµo lµ hµm ý?
Nghĩa tường minh là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu.
Hàm ý là phần thông báo tuy không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy.
? Đọc đoạn hội thoại sau và trả lời câu hỏi.
A- Chào bác.
B- Chào anh.
A- Thưa . anh Ba đi đâu?
B- Anh Ba đi lấy thuốc cho vợ.
? Từ câu trả lời của B, chúng ta có thể suy ra những hàm ý nào?
Hàm ý:
- Anh Ba không có nhà.
- Anh Ba đã có vợ.
- Vợ anh Ba đang bị ốm.
- Anh Ba đang bận.
I- Điều kiện để sử dụng hàm ý:
Tiết 128: Nghĩa tường minh và hàm ý (tiếp)
Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi.
Chị Dậu vừa nói vừa mếu:
- Thôi u không ăn, để phần cho con. Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi. U không muốn ăn tranh của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u.
Cái Tí chưa hiểu hết câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống:
Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu?
Điểm thêm một "giây" nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa:
Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.
Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và oà lên khóc:
U bán con thật đấy ư? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng đem bán con đi, tội nghiệp. U để con ở nhà chơi với em con.
(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)
? Nªu hµm ý cña nh÷ng c©u in ®Ëm?
(1) Mẹ đã bán con.
(2) Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghị thôn Đoài.
? Vì sao chị Dậu không dám nói thẳng ra mà phải dùng hàm ý?
Vì đây là một sự thật đau lòng nên chị Dậu không dám nói thẳng ra.
? Hàm ý trong câu nói nào của chị Dậu rõ hơn?
Câu (2) "Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài".




? Vì sao chị Dậu phải nói rõ hơn như vậy?
Vì ở câu (1) cái Tí chưa hiểu hàm ý của mẹ, hơn nữa chị không muốn lừa dối cái Tí.
? Chi tiết nào trong đoạn trích cho thấy cái Tí đã hiểu hàm ý của mẹ?
- Giãy nảy, liệng củ khoai, oà lên khóc và hỏi: U bán con thật đấy ư?
? Để có hàm ý thì người nói (viết) phải làm gì?
Người nói (viết) phải có ý thức đưa hàm ý vào câu nói.
? Người nghe (đọc) phải như thế nào?
Có năng lực giải đoán hàm ý.
? Để sử dụng hàm ý cần có những điều kiện gì?
Ghi nhớ:
- Người nói (viết) phải có ý thức đưa hàm ý vào câu nói.
- Người nghe (đọc) phải có năng lực giải đoán hàm ý.
Mẫu chuyện
Anh chồng đi chăn một đàn bò 10 con. Chiều tối, anh ta cưỡi một con bò và lùa những con còn lại về nhà. Đến cổng, anh chồng dừng lại để đếm xem có đủ 10 con bò hay không. Anh ta đếm đi đếm lại mãi vẫn chỉ thấy có 9 con. Hoảng quá, anh ta thất thanh gọi vợ. Chi vợ lật đật chạy ra, hỏi: "Ai chọc tiết mình mà kêu khiếp thế?". Anh chồng mếu máo: "Mình ơi .Thiếu 1 con bò!.". Chị vợ cười: "Tưởng gì? Thừa một con thì có!".



? Em hãy xác định câu nói có Hàm ý?
"Tưởng gì? Thừa một con thì có!".
? Nêu hàm ý của câu nói ấy?
Hàm ý: "Đồ ngu như bò, còn 1 con đang cưỡi nữa sao không đếm?"
? Em hãy tìm hàm ý trong thơ hoặc trong các bài ca dao mà em đã học hoặc đã đọc?
"Bao giờ chạch đẻ ngọn đa
Sáo đẻ dưới nước, thì ta lấy mình".
(Ca dao)
. "Bọn tớ chơi từ khi thức dậy cho đến lúc chiều tà. vầng trăng bạc" (Mời mọc)
."Mẹ mình đang đợi ở nhà", "Làm sao có thể rời mẹ mà đi được" (Từ chối)
( Mây và sóng, Ta-go)


II- Luyện tập.
Bài tập 1:
Đọc các đoạn trích sau và trả lời câu hỏi.
a) - Anh nói nữa đi. - Ông giục.
- Báo cáo hết! - Người con trai vụt trở lại giọng vui vẻ. - Năm phút nữa là mười. Còn hai mươi phút thôi. Bác và cô vào trong nhà. Chè đã ngấm rồi đấy.
Thì giờ ngắn ngủi còn lại thúc dục cả chính người hoạ sĩ già. Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế.
(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)
? Tìm câu chứa hàm ý trong đoạn trích trên?
- Chè đã ngấm rồi đấy.
? Người nói, người nghe trong câu này là ai?
Người nói là anh thanh niên, người nghe là ông hoạ sĩ già và cô gái.
? Xác định hàm ý của câu trên?
* Hàm ý: Mời bác và cô vào uống nước.
? Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của câu nói không? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó?
- Hai người đều hiểu hàm ý đó.
- Chi tiết: "Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế"
b) - {.} Anh Tấn này! Bây giờ sang trọng rồi, còn cần quái gì các thứ đò gỗ hư hỏng này nữa. Chuyên chở lại lịch kịch lắm. Cho chúng tôi khuân đi thôi. Chúng tôi nhà nghèo dùng được tất.
- Có gì đâu mà sang trọng! Chúng tôi cần phải bán các thứ này đi để .
- ái chà! Anh bây giờ làm quan rồi mà bảo là không sang trọng? Những ba nàng hầu. Mỗi lần đi đâu là ngồi kiệu lớn tám người khiêng, còn bảo là không sang trọng? Hừ! Chẳng cái gì dấu nổi chúng tôi đâu!
Tôi biết không thể nói làm sao được đành ngậm miệng, dứng trầm ngâm.
- Ôi dào! Thật là càng giàu có lại không dám rời một đồng xu! Càng không dám rời đồng xu lại càng giàu có.
(Lỗ Tấn, Cố hương)



? Tìm câu chứa hàm ý trong đoạn trích trên?
- Chúng tôi cần phải bán các thứ này đi để .
? Người nói, người nghe trong câu này là ai?
- Người nói là anh Tấn, người nghe là Nàng Tây Thi đậu phụ (ngày trước)
? Xác định hàm ý của câu trên?
* Hàm ý: Chúng tôi không thể cho được.
? Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của câu nói không? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó?
Hiểu ->Thật là càng giàu có lại không dám rời một đồng xu! Càng không dám rời đồng xu lại càng giàu có!
c) Thoắt trông nàng đã chào thưa:
"Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây!
Đàn bà dễ có mấy tay,
Đời xưa mấy mặt đời này mấy gan!
Dễ dàng là thói hồng nhan,
Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều."
Hoạn thư hồn lạc phách xiêu,
Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca.
(Nguyễn Du, Truyện Kiều)
? Tìm câu chứa hàm ý trong đoạn trích trên?
" Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây"(1).
"Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều"(2).
? Người nói, người nghe trong câu này là ai?
Người nói là Thuý Kiều, người nghe là Hoạn Thư.
? Xác định hàm ý của câu trên?
* Hàm ý: (1) Nàng là người rất danh giá mà phải cúi đầu làm tội nhân.
(2) Chuẩn bị nhận một hình phạt thích đáng.
? Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của câu nói không? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó?
- Hiểu cho nên "Hồn lạc phách xiêu . kêu ca"

- Địa ngục mới chính là nơi dành cho các ông (nhà giàu).
* Em hãy lên sắm vai diễn lại truyện cười "Chiếm hết chỗ", Trang 111- NV9,T2.
? Tìm câu văn chứa hàm ý?

- Hàm ý: ở dưới ấy các nhà giàu chiếm hết cả chỗ rồi!

? Người ăn mày muốn nói điều gì?

? Khi sử dụng hàm ý cần lưu ý điều gì?

Sö dông ph¶i phï hîp víi ®èi t­îng vµ hoµn c¶nh giao tiÕp.
Tr¸nh c¸ch nãi m¬ hå.
Bài tập 3:
A- Mai về quê với mình đi!
B- Rất tiếc mình đã nhận lời Hoa rồi
- Hoặc: + "Mình phải đến bệnh viện chăm sóc bà nội".
+ "Mình còn phải giải hết các bài tập để ngày kia nộp vở cho thầy giáo!"
A- Đành vậy.
Bài tập 4:
Hàm ý: "Tuy hy vọng chưa thể nói là thực hay hư, nhưng nếu cố gắng và kiên trì thực hiện thì vẫn có thể thành công".
Bài tập 2:
Nó nhìn dáo dác một lúc rồi kêu lên:
- Cơm sôi rồi, chắt nước dùm cái! - Nó cũng lại nói trổng.
Tôi lên tiếng mở đường cho nó:
- Cháu phải gọi "Ba chắt nước dùm con", phải nói như vậy.
Nó như không để ý đến câu nói của tôi, nó lại kêu lên:
- Cơm sôi rồi, nhão bây giờ!
Anh Sáu vẫn ngồi im (.).
(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)
- "Chắt nước dùm để cơm khỏi nhão"



- Không, vì người nghe là anh Sáu "vẫn ngồi im", nghĩa là anh Sáu không cộng tác đối thoại (vờ như không nghe thấy, không hiểu gì)

? Hàm ý của câu in đậm là gì?

?Vì sao em bé không nói thẳng mà phải dùng hàm ý?
- Vì trước đó đã nói thẳng "Chắt nước dùm cái" nhưng không được đáp ứng, cũng chưa có thể thay đổi cách xưng hô, thời gian gấp quá rồi chậm hơn nữa thì cơm sẽ nhão.

?Việc sử dụng hàm ý có thành công không? Vì sao?

Bài tập 5:
- Hàm ý:
+ "Bọn tớ chơi từ khi thức dậy cho đến lúc chiều tà. vầng trăng bạc". (Mời mọc)
+ "Mẹ mình đang đợi ở nhà", "Làm sao có thể rời mẹ mà đi được". (Từ chối)

Viết thêm câu có hàm ý mời mọc:
- Đoạn 1: "Nếu không chơi như bọn tớ thì liệu cuộc sống còn có ý nghĩa gì?"
- Đoạn 2: "Rồi cậu sẽ được tận hưởng một cuộc phiêu lưu kì thú nhất trên đời!"