Bài 25. Nghĩa tường minh và hàm ý (tiếp theo)

Kiểm tra bài cũ:
Em hãy phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý.

Nêu một ví dụ về hàm ý.

- Nghĩa tường minh: là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu.

- Hàm ý: là phần thông báo tuy không được diễn đạt trực tiếp trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy.
Phân biệt:
Tiết 133
NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
(TIẾP THEO)
I. Điều kiện sử dụng hàm ý
1. Tìm hiểu
Chị Dậu vừa nói vừa mếu:
- Thôi u không ăn, để phần con. Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi. U không muốn ăn tranh của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u.
Cái Tí chưa hiểu hết ý câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống:
- Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu?
Điểm thêm một “giây” nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa:
- Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.
Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và òa lên khóc:
- U bán con thật đấy ư? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con.
(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)
Tiết 133. NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý (Tiếp)
Hàm ý của những câu in đậm:

- Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi.
-> Sau bữa này con không còn được ở nhà với thầy mẹ và các em nữa. Mẹ đã bán con.

- Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.
-> Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghị thôn Đoài.


Vì sao chị Dậu không dám nói thẳng với con mà phải dùng hàm ý?
Trả lời:
Bán con là điều đau lòng, buồn khổ của người mẹ nên chị Dậu không dám nói thẳng ra mà phải dùng hàm ý.
I. Điều kiện sử dụng hàm ý
1. Tìm hiểu
Chị Dậu vừa nói vừa mếu:
- Thôi u không ăn, để phần con. Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi. U không muốn ăn tranh của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u.
Cái Tí chưa hiểu hết ý câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống:
- Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu?
Điểm thêm một “giây” nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa:
- Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.
Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và òa lên khóc:
- U bán con thật đấy ư? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con.
(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)
Tiết 133. NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý (Tiếp)
I. Điều kiện sử dụng hàm ý
1. Tìm hiểu
Chị Dậu vừa nói vừa mếu:
- Thôi u không ăn, để phần con. Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi. U không muốn ăn tranh của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u.
Cái Tí chưa hiểu hết ý câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống:
- Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu?
Điểm thêm một “giây” nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa:
- Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.
Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và òa lên khóc:
- U bán con thật đấy ư? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con.
(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)
Tiết 133. NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý (Tiếp)
I. Điều kiện sử dụng hàm ý
1. Tìm hiểu
2. Bài học
Điều kiện sử dụng hàm ý:

- Người nói (viết) có ý thức đưa hàm ý vào câu nói.
- Người nghe (đọc) có năng lực giải đoán hàm ý.
Tiết 133. NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý (Tiếp)
II. Luyện tập


- Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi.
- Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.


Cái Tý nghe nói giãy nảy,… òa lên khóc.
Và câu nói trong tiếng khóc của cái Tí :
- U bán con thất đấy ư?... U để con ở nhà chơi với em con.
Anh chồng đi chăn một đàn bò mười con. Chiều tối, anh ta cưỡi một con bò và lùa những con còn lại về nhà. Đến cổng. Anh ta dừng lại để đếm xem có đủ mười con bò hay không. Đếm đi đếm lại mãi vẫn chỉ thấy có chín con. Hoảng quá, anh ta thất thanh gọi vợ. Chị vợ lật đật chạy ra, hỏi: “Ai chọc tiết mình mà kêu khiếp thế?”. Anh chồng mếu máo: “Mình ơi… thiếu một con bò”. Chị vợ cười, nói: “Tưởng chuyện gì? Thừa một con thì có!”.
Bài tập nhanh: Mẩu chuyện


Bài tập 1
Thảo luận nhóm:
- Người nói, người nghe trong những câu in đậm là ai?
- Xác định hàm ý của mỗi câu ấy?
- Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó?
Bài tập 1
Người nói
Người nghe
Hàm ý của câu in đậm
Chi tiết…

Anh thanh niên
Anh Tấn
Thuý Kiều
Ông hoạ sĩ và cô gái
Chị hàng đậu (ngày trước)
Hoạn Thư
Mời bác và cô vào uống nước.
Chúng tôi không thể cho được.
- Câu 1: Giễu cợt.
- Câu 2: Làm điều độc ác sẽ gặp sự báo oán. Hãy chuẩn bị nhận sự báo oán thích đáng.
“Ông liền theo anh thanh niên vào trong nhà… ngồi xuống ghế”.
“Thật là càng giàu có, càng không dám rời một đồng xu! Càng không dám rời đồng xu lại càng giàu có”.
“Hồn lạc phách xiêu” “Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca”.
Bài tập 2
- Hàm ý: chắt giùm nước để cơm khỏi nhão.
- Em bé dùng hàm ý vì đã có lần nói thẳng rồi mà không hiệu quả. Và vì chưa thể đổi được cách xưng hô mà thời gian bức bách quá rồi (nếu để chậm cơm sẽ bị nhão).
- Việc sử dụng hàm ý không thành công vì “Anh Sáu vẫn ngồi im”, tức là tỏ ra không cộng tác.

Nó nhìn dáo dác một lúc rồi kêu lên:
Cơn sôi rồi, chắt nước giùm cái! – Nó cũng lại nói trổng.
Tôi lên tiếng mở đường cho nó:
Cháu phải gọi “Ba chắt nước giùm con”, phải nói như vậy.
Nó như không để ý đến câu nói của tôi, nó lại kêu lên:
Cơm sôi rồi, nhão bây giờ!
Anh Sáu vẫn ngồi im […].
(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)



Bài tập 3: Điền vào lượt lời của B trong đoạn thoại sau đây một câu có hàm ý từ chối.
A: Mai về quê với mình đi!
B: /…/
A: Đành vậy.

* Điền: - Mình còn rất nhiều bài tập.
- Mai mình phải trông nhà.
- Mình sắp thi rồi.
- …
Bài tập 5: Tìm những câu có hàm ý mời mọc, câu có hàm ý từ chối trong đoạn đối thoại giữa em bé với mây và sóng trong bài thơ Mây và sóng - Togore
- Câu có hàm ý mời mọc:
+ “Bọn tớ chơi từ khi thức dậy cho đến lúc chiều tà. Bọn tớ… vầng trăng bạc.”
+ “Bọn tớ ca hát từ sáng sớm… Bọn tớ ngao du nơi này nơi nọ mà không biết từng đến nơi nao.”
- Câu có hàm ý từ chối:
+ “Mẹ mình đang ở đợi ở nhà”
+ “Làm sao có thể rời mẹ mà đến được?”.
* Viết thêm câu có chứa hàm ý mời mọc rõ hơn.
Chơi với bọn tớ thích lắm đấy.
Nếu không chơi với bọn tớ thì uổng lắm đấy!
…
Diều kiện sử dụng hàm ý
Tiết 133. NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý (Tiếp)
Diều kiện sử dụng hàm ý
Người nghe
(người đọc)
Người nói
(người viết)
Có ý thức đưa hàm ý
vào câu nói
Có năng lực
giải đoán hàm ý
Tiết 133. NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý (Tiếp)