Bài 24. Nghĩa tường minh và hàm ý

Trường Thcs
Quảng lưu
GV: Hoàng Văn Toản
Thứ Năm, Ngày 08 tháng 02 năm 2007
Lớp 9B
Nhiệt liệt chào mừng quý thầy cô giáo
Cho câu thơ sau:

"Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng
Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ"

(Viếng lăng Bác -Viễn Phương)
? Phân tích ý nghĩa tượng trưng của hình ảnh ẩn dụ trong đoạn thơ trên?
Kiểm tra bài cũ

1. Vậy nghĩa hàm ý là phần thông báo nào sau đây ? (chọn câu đúng nhất).
2. Khi nào người ta dùng hàm ý ?
A. Trái ngược với nghĩa tường minh
B . Cùng một nội dung với nghĩa tường minh
C. Không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy.
D. Được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu
A. Khi không muốn nói thẳng B. Muốn người nghe không hiểu
C. Khi nói không rõ ý D. Muốn chấm dứt cuộc thoại
3. Trong lời nói hàng ngày:

A.Tất cả đều có hàm ý; B.Không có câu nào có sử dụng hàm ý
C. Có thể có hoặc không sủ dụng hàm ý; D. Hàm ý được nhiều ngưòi dùng
Tìm câu có chứa hàm ý trong đoạn đối thoại sau ?
Lan: Bình ơi ! Tối nay chúng mình đi xem ca nhạc đi
Bình: Tiếc quá ! Tối nay mình phải đi đón bà ngoaị ở quê ra.
Lan: Thế thì chủ nhật chúng mình đi xem vậy!
Bình: ừ, thế cũng được.
* Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi.
I. Điều kiện sử dụng hàm ý
Chị Dậu vừa nói vừa mếu:
- Thôi u không ăn, để phần cho con. Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi. U không muốn tranh ăn của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u.
Cái Tí chưa hiểu hết ý câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống:
- Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu ?
Điểm thêm một "giây" nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa:
- Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.
Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và oà lên khóc:
- U bán con thật đấy ư ? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng đem bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con.
(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)
- Thôi u không ăn, để phần cho con. Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi (1). U không muốn tranh ăn của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u.
- Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.
- Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài (2).
I. Điều kiện sử dụng hàm ý
* Ghi nhớ: (SGK - trang 91)
Để sử dụng hàm ý, cần có hai điều kiện sau đây:
-Người nói (người viết) có ý thức
đưa hàm ý vào câu nói.
-Người nghe (người đọc) có năng lực
giải đoán hàm ý.
Bài tập nhanh
Mẩu chuyện vui

1.NHầM
Một anh sờ lên cổ áo, thấy con rận, sợ người ta cười vội vàng hất nó xuống đất nói:
- Tưởng là con rận, hoá ra không phải.
Có người cúi xuống đất cố tình tìm được con rận nhặt lên:
- Tưởng là không phải, hoá ra con rận.
(Truyện cười dân gian Việt Nam)

- Tưởng là con rận, hoá ra không phải.
- Tưởng là không phải, hoá ra con rận.
Mình không ở bẩn làm gì có rận !
Tưởng là không bẩn, thế mà có rận !


2. "Kẻ cắp gặp bà già"
Có hai anh chàng đi chơi gặp một cô gái. Anh chàng thứ nhất nói:
- Chào em, trông em như Hằng Nga.
Anh chàng thứ hai:
- Anh cứ tưởng em là người ở cung quảng mới xuống.
Cô gái:
- Thế hai anh là bạn của chú Cuội à?
- Chào em, trông em như Hằng Nga
- Anh cứ tưởng em là người ỏ Cung quảng mới xuống.
- Thế hai anh là bạn của chú Cuội à ?
Trông em thật là xinh đẹp ! Em đẹp như Hằng Nga !
Hai anh là kẻ lừa dối !
Anh chồng đi chăn một đàn bò 10 con. Chiều tối, anh ta cưỡi 1 con bò và lùa những con còn lại về nhà. Đến cổng. Anh chồng dừng lại để đếm xem có đủ 10 con bò hay không. Anh ta đếm đi đếm lại mãi vẫn chỉ thấy có 9 con. Hoảng quá, anh ta thất thanh gọi vợ. Chị vợ lật đật chạy ra, hỏi:
-"Ai chọc tiết mình mà kêu khiếp thế?". Anh chồng mếu máo:
-"Mình ơi...Thiếu 1 con bò...". Chị vợ cười: "Tưởng gì? Thừa 1 con thì có".
3. Thừa một con thì có
-Hàm ý: "Đồ ngu như bò, còn 1 con đang cưỡi nữa sao không đếm ?"
II. Luyện tập
1. Bài tập 1: Người nói, người nghe những câu in đậm dưới đây là ai ? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không ? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó.
a. - Anh nói nữa đi. - Ông giục.
- Báo cáo hết !- Người con trai vụt trở lại giọng vui vẻ. - Năm phút nữa là mười. Còn hai mươi phút thôi. Bác và cô vào trong nhà. Chè đã ngấm rồi đấy.
Thì giờ ngắn ngủi còn lại thúc giục cả chính người hoạ sĩ già. Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế.
(Nguyễn Thành Long , Lặng lẽ Sa Pa)
- Báo cáo hết !- Người con trai vụt trở lại giọng vui vẻ. - Năm phút nữa là mười. Còn hai mươi phút thôi. Bác và cô vào trong nhà. Chè đã ngấm rồi đấy.
Mời bác và cô vào nhà xơi nước

I. Điều kiện sử dụng hàm ý
II. Luyện tập
1. Bài tập 1:
2. Bài tập 2: Hàm ý của câu in đậm dưới đây là gì ? Vì sao em bé không nói thẳng được mà phải sử dụng hàm ý ? Việc sử dụng hàm ý có thành công không ? Vì sao ?
Nó nhìn dáo dác một lúc rồi kêu lên:
- Cơm sôi rồi, chắt nước giùm cái ! - Nó cũng lại nói trổng.
Tôi lên tiếng mở đường cho nó:
Cháu phải gọi "Ba chắt nước giùm con", phải nói như vậy.
Nó như không để ý đến câu nói của tôi, nó lại kêu lên:
- Cơm sôi rồi, nhão bây giờ !
Anh Sáu vẫn ngồi im [.]
(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)
- Cơm sôi rồi, nhão bây giờ !
Chắt nước giùm để cơm khỏi nhão !
I. Điều kiện sử dụng hàm ý
II. Luyện tập
1. Bài tập 1:
2. Bài tập 2:
A: Mai về quê với mình đi !
B: /./
A. Đành vậy.
3. Bài tập 3: Hãy điền vào lượt lời của B trong đoạn thoại sau đây một câu có hàm ý từ chối.

I. Điều kiện sử dụng hàm ý
II. Luyện tập
1. Bài tập 1:
2. Bài tập 2:
3. Bài tập 3 :
Tìm hàm ý của Lỗ Tấn qua việc ông so sánh "hy vọng" với "con đường" trong các câu sau:

Tôi nghĩ bụng: Đã gọi là hy vọng thì không thể nói đâu là thực đâu là hư cũng giống như những con đường trên mặt đất; kỳ thực trên mặt đất vốn làm gì có đường. Người ta đi mãi thì thành đường thôi.
(Lỗ Tấn, Cố hương)
4. Bài tập 4 :
I. Điều kiện sử dụng hàm ý
II. Luyện tập
1. Bài tập 1:
2. Bài tập 2:
3. Bài tập 3 :
4. Bài tập 4 :
5. Bài tập 5: Tìm những câu có hàm ý mời mọc hoặc từ chối trong các đoạn đối thoại giữa em bé với những người ở trên mây và sóng ( trong bài "Mây và sóng" của Ta-go). Hãy viết thêm vào mỗi đoạn một câu có hàm ý mời mọc rõ hơn.
Có thể viết thêm các câu có ý mời mọc:
Đoạn 1:
"Bọn tớ rong chơi suốt ngày, từ lúc thức dậy cho đến lúc chiều tà, được tự do tự tại, chơi với bình minh vàng, với vầng trăng bạc. Cuộc sống của bọn tớ thật thú vị, ý nghĩa".
Đoạn 2.
"Bọn tớ ngao du suốt ngày, đi khắp mọi nơi, đến rất nhiều chỗ, phiêu lưu tìm hiểu khắp trần gian. Cậu hãy cùng chúng tớ tận hưởng cuộc sống phiêu lãng, kì thú của chốn thần tiên. Bạn sẽ thấy mình hạnh phúc nhất trên đời".
III . Bài tập củng cố
1- Khoanh tròn vào đáp án đúng cho câu hỏi sau:
Việc sử dụng hàm ý cần những điều kiện nào ?
Người nói (người viết) có trình độ văn hoá cao.
Người nghe (người đọc) có trình độ văn hoá cao.
Người nói (người viết) có ý thức đưa hàm ý vào câu còn người nghe (người đọc) phải có năng lực giải đoán hàm ý.
Người nói (người viết) phải sử dụng phép tu từ.
I. Điều kiện sử dụng hàm ý
II. Luyện tập
2. Nối cột A (câu) với cột B cho phù hợp
A
Tôi làm bài rồi.
Bây giờ bạn mới làm bài sao.
Lan ơi ! Đã mười hai giờ rồi đấy !
B
Câu có sử dụng hàm ý.
Câu có nghĩa tường minh.
Khi người nói có ý thức sử dụng câu hàm ý mà ngưòi nghe không có năng lực giải ý thì ngưòi nói phải:
Giữ nguyên nội dung giao tiếp.
Nói thẳng ý cần nói.
Dùng kí hiệu để người nghe hiểu.
Cần điều chỉnh lời nói của mình cho phù hợp với đối tượng giao tiếp.
a. Thầy giáo đang giảng bài thì một học sinh xin vào lớp.
- GV: [...]
- HS: Em xin lỗi thầy, xe em thủng săm ạ!
4. Điền vào chỗ trống câu có hàm ý
b. Trong phòng bệnh nhân có anh thanh niên châm thuốc hút. Bác sĩ thấy vậy liền nhẹ nhàng bảo:
[...]
Anh thanh niên: Thành thật xin lỗi mọi người, tôi vô ý quá.
5. Sử dụng câu có hàm ý đúng chỗ có tác dụng:
a. Làm cho câu nói giàu tính văn chương, hoa lá.
b. Thể hiện được đẳng cấp, trình độ của người nói.
c. Thể hiện sự nhẹ nhàng, lịch sự, tế nhị của người giao tiếp.
d. Tránh được sự nặng nề, thô tục, đau xót.
IV . Hướng dẫn về nhà
Nắm được điều kiện sử dụng hàm ý, tác dụng của hàm ý và vận dụng phù hợp.
Làm tiếp phần bài tập còn lại
Soạn bài kế tiếp: " Cách làm bài văn nghi luận về một đoạn thơ, bài thơ ":
* Gợi ý :
+ Để giải quyết đề văn nghị luân về một đoạn thơ, bài thơ cần trải qua mấy bước?
+ Bài viết cần có mấy phần? Phần thân bài cần làm rõ vấn đề gì ?
+ Các luận điểm đưa ra cần dựa trên cơ sở nào ? Có gì khác so với phân tích một tác phẩm truyện hoặc đoạn trích ?