Bài 24. Nghĩa tường minh và hàm ý

Tiết 124
NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
giáo án ngữ văn 9
Giáo viên: Nguyễn Trường Giang
Trường THCS Phúc Thuận, Phổ Yên, Thái Nguyên
THỪA MỘT CON BÒ
Làng nọ có một anh chồng ngốc ơi là ngốc. Một hôm, Ngốc được vợ sai đi chăn đàn bò gồm 10 con. Chiều tối, Ngốc cưỡi một con bò và lùa những con còn lại về nhà. Đến cổng, anh ta dừng lại để đếm xem có đủ 10 con bò hay không. Vì không đếm con bò đang cưỡi nên Ngốc chỉ thấy có 9 con. Hoảng quá, anh ta thất thanh gọi vợ. Chị vợ lật đật chạy ra hỏi:
- Ai chọc tiết mình mà kêu khiếp thế?
Ngốc mếu máo:
- Mình ơi…chỉ có 9 con…thiếu 1 con bò!
Chị vợ cười:
- Tưởng gì? Có 11 con đấy chứ. Thừa 1 con thì có!
(Theo Truyện cười dân gian Việt Nam)






Tiết 124
NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
giáo án ngữ văn 9
- Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già.
- Ô ! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi.
(Theo Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)
1. Ví dụ
Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
Anh rất tiếc vì đã sắp hết giờ, không còn nhiều thời gian để trò chuyện.
Hàm ý
- Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già.
- Ô ! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi.
(Theo Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)
1. Ví dụ
Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
Cô kĩ sư để quên chiếc mùi soa
Nghĩa tường minh
2. Ghi nhớ
Nghĩa tường minh là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu. Hàm ý là phần thông báo tuy không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy.

Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý:
- Giống : Đều là phần thông báo của câu.
- Khác : + Nghĩa tường minh là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu.
+ Hàm ý là phần thông báo không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy.
Bài tập 2. Hãy cho biết hàm ý của câu in đậm trong đoạn trích sau đây:
Bác lái xe dắt anh ta lại chỗ nhà hội hoạ và cô gái:
- Đây, tôi giới thiệu anh một hoạ sĩ lão thành nhé. Và cô đây là kĩ sư nông nghiệp. Anh đưa khách về nhà đi. Tuổi già cần nước chè: ở Lào Cai đi sớm quá. Anh hãy đưa ra cái món chè pha nước mưa thơm như nước hoa của Yên Sơn nhà anh.
(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa )
Hàm ý: Ông hoạ sĩ già chưa kịp uống nước chè đấy.

Bài tập 3. Tìm câu chứa hàm ý trong đoạn trích sau và cho biết nội dung của hàm ý:
Mẹ nó đâm nổi giận quơ đũa bếp dọa đánh, nó phải gọi nhưng lại nói trổng:
- Vô ăn cơm!
Anh Sáu vẫn ngồi im, giả vờ không nghe, chờ nó gọi “Ba vô ăn cơm”. Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra:
- Cơm chín rồi!
Anh cũng không quay lại.
(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà )
Hàm ý: Ông vô ăn cơm đi
Tình huống:
Khách: - Nóng quá!
Chủ nhà: - Mất điện rồi.
Có bạn nói rằng cuộc hội thoại giữa người khách và chủ nhà trong tình huống trên đã vi phạm phương châm quan hệ (nói lạc đề). ỳ kiến của em?
Thảo luận nhóm:
1. Đặt câu có hàm ý từ chối những lời đề nghị sau:
a. Chiều nay đi xem bóng đá với tớ nhé!
b. Ngày mai đi học, qua đèo tớ đi cùng với nhé!
2. Đặt câu có hàm ý đề nghị bạn ngồi cùng bàn cho em mượn một chiếc bút.

* Nhóm 1: Làm bài 1.a
* Nhóm 2: Làm bài 1.b
* Nhóm 3,4: Làm bài 2
Bài tập. So sánh cách diễn đạt (1) với cách diễn đạt (2):
1. - Ngày mai đi học, qua đèo tớ đi cùng với nhé!
- Tớ không đèo cậu đâu. (1)
- Dạo này tớ hơi mệt! (2)
2. - Cho tớ mượn 1 chiếc bút! (1)
- Bài tập làm chưa xong mà bút của mình lại hết mực. Bạn có mấy chiếc bút? (2)
Cách diễn đạt (2) có sử dụng hàm ý khiến cho lời từ chối hoặc đề nghị trở nên tế nhị, lịch sự hơn
Bài tập. Cho tình huống:
Đứa con 3 tuổi hỏi mẹ:
- Mẹ ơi, mai mẹ đưa con đến nhà trẻ nhé!
Người mẹ trả lời:
- Mai là chủ nhật mà con.

Câu trả lời của người mẹ có hàm ý gì? Có nên sử dụng hàm ý trong tình huống này không? Vì sao?
- Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già.
- Ô ! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi.
(Theo Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)
Câu nào cho thấy họa sĩ cũng chưa muốn chia tay anh thanh niên? Từ ngữ nào giúp em nhận ra điều ấy?
b. Tìm những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái trong câu cuối đoạn văn. Thái độ ấy giúp em đoán ra điều gì liên quan tới chiếc mùi soa?
Bài tập 1
Bài tập 4. Đọc đoạn trích sau đây (trích từ truyện ngắn Làng của Kim Lân), cho biết câu in đậm có phải là câu chứa hàm ý không. Vì sao?
a. Có người hỏi:
- Sao bảo làng Chợ Dầu tinh thần lắm cơ mà?...
Ấy thế mà bây giờ đổ đốn ra thế đấy!
Ông Hai trả tiền nước, đứng dậy, chèm chẹp miệng, cười nhạt một tiếng, vươn vai nói to:
Hà, nắng gớm, về nào…
Ông lão vờ vờ đứng lảng ra chỗ khác, rồi đi thẳng. Tiếng cười nói xôn xao của đám người mới tản cư lên ấy vẫn dõi theo.
Đây là câu không chứa hàm ý mà chỉ là câu nói lảng của ông Hai
Bài tập 4. Đọc đoạn trích sau đây (trích từ truyện ngắn Làng của Kim Lân), cho biết câu in đậm có phải là câu chứa hàm ý không. Vì sao?
b. - Này, thầy nó ạ.
Ông Hai nằm rũ ra ở trên giường không nói gì.
Thầy nó ngủ rồi à?
Gì?
Ông lão khẽ nhúc nhích.
Tôi thấy người ta đồn…
Ông lão gắt lên:
Biết rồi!
Bà Hai nín bặt. Gian nhà lặng đi, hiu hắt
Đây là câu không chứa hàm ý mà chỉ là câu nói dở dang của bà Hai
B�i t?p. Tìm hàm ý trong những câu in đậm sau:
a. - Xe đâu không dắt vào, lại để ngoài cổng à?
- Xe sáng nay anh Toàn đi sớm.
(Trần Hoài Dương, Món quà sinh nhật)
b. Tính ra cậu Vàng cậu ấy ăn khỏe hơn cả tôi, ông giáo ạ. Mỗi ngày cậu ấy ăn thế, bỏ rẻ mất hào rưỡi, hai hào đấy. Cứ mãi thế này thì tôi lấy tiền đâu mà nuôi được? Mà cho cậu ấy ăn ít thì cậu ấy gầy đi, bán hụt tiền, có phải hoài không? Bây giờ cậu ấy béo trùng trục, mua đắt, người ta cũng thích.
(Nam Cao, Lão Hạc)
Hôm nay mình không đi xe
Tôi muốn bán cậu Vàng đi