Bài 24. Nghĩa tường minh và hàm ý

Môn Ngữ Văn 9
Trân trọng chào mừng quí thầy cô giáo
và các em học sinh lớp 9/5
Giáo viên: Nguyễn Văn Tường
Môn Ngữ Văn 9
Tình huống :
Sáng nay, mẹ đi chợ dặn Nam phải ở nhà không được đi chơi và làm xong bài tập. Nam đang làm bài được một lúc, một “anh bạn” cùng học “không mời mà đến” cứ ngồi ì ra huyên thuyên mọi thứ chuyện, Nam không sao dứt ra được để làm bài tập, trong khi đó mẹ sắp về rồi.
Nếu em là Nam , em sẽ nói như thế nào để bạn về ?
Tiết 133
NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
Tiếng Việt
Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già.
Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi.
(Theo Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)
Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi .
Tiết 133 Tiếng Việt
NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
I. TÌM HIỂU CHUNG:
1.Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý
a. Ngữ liệu (SGK)
b. Phân tích ngữ liệu
? Câu “ Trời ơi chỉ còn có năm phút!” anh thanh niên muốn nói điều gì? Vì sao anh không nói thẳng điều đó với hoạ sĩ và cô gái?
? Lời thứ hai của anh thanh niên “Ô! cô còn quên chiếc mùi soa đây này!” có ẩn ý gì không?
-Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
Ý:
Tiếc không còn thời gian để trò chuyện
-Ô! Cô còn quên chiếc khăn mùi soa đây này!
Ý:
Ý nghĩa rõ ràng
c.Nhận xét:
? Hãy đọc và cho biết hàm ý của hai câu sau:
Hôm nay chỉ có 5 bài tập về nhà thôi.
Hôm nay có những 5 bài tập về nhà.
? Hàm ý của hai câu trên có dễ nhận ra không? Có cần có trình độ mới hiểu không?
-Trời sắp mưa đấy!
?Câu trên có ý nghĩa gì? Câu trên có hàm ý không?
Câu trên đặt trong tình huống cụ thể người mẹ thấy trời sắp mưa bà nhìn ra sân quần áo, nhìn con gái nói:
Trời sắp mưa đấy!
? Câu trên có hàm ý không? Vậy hàm ý của câu ấy là gì?
BÀI TẬP ỨNG DỤNG
Một người bạn có nhã ý mời em
đến dự sinh nhật nhưng em lại không
thể đến (hoặc không muốn đến).
Trong trường hợp trên, theo em,
nên dùng hàm ý hay câu có nghĩa
tường minh? Em sẽ nói thế nào?
? Trong giao tiếp hàng ngày khi nào dùng câu nói hàm ý, khi nào dùng câu nói có nghĩa tường minh?
- Nghĩa tường minh là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu.
- Hàm ý là phần thông báo tuy không
được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy.
GHI NHỚ
Bài tập 1: SGK tr. 75
Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già.
- Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả lại cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi.
( Theo Nguyễn Thành long, Lăng lẽ Sa Pa)
Câu hỏi:
a. Câu nào cho thấy hoạ sĩ cũng chưa muốn chia tay với anh thanh niên? Từ ngữ nào giúp em nhận ra điều ấy?
a. Câu : Nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy. => Chưa muốn chia tay với anh thanh niên.
- Từ : tặc lưỡi => Luyến tiếc.

Câu hỏi:
b. Tìm những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái trong câu cuối đoạn văn. Thái độ ấy giúp em đoán ra điều gì liên quan tới chiếc mùi soa?
“Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi.”
a. Câu : Nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy => Chưa muốn chia tay với anh thanh niên.
- Từ : tặc lưỡi => Luyến tiếc
-b. Từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái : …mặt đỏ ửng…quay vội đi => ngượng ngùng, bối rối vì ý định kín đáo - để lại chiếc khăn làm vật kỷ niệm cho anh, nhưng anh thanh niên thật thà tưởng cô bỏ quên.

Bài tập 2 /sgk.75:
Hãy cho biết hàm ý của câu in đậm trong đoạn trích sau đây:
Bác lái xe dắt anh ta lại chỗ nhà hội hoạ và cô gái :
- Đây, tôi giới thiệu với anh một hoạ sĩ lão thành nhé. Và cô đây là kỹ sư nông nghiệp. Anh đưa khách về nhà đi. Tuổi già cần nước chè : Ở Lào Cai đi sớm quá. Anh hãy đưa ra cái món chè pha nước mưa thơm như nước hoa của Yên Sơn nhà anh.
(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

Tuổi già cần nước chè : Ở Lào Cai đi sớm quá. => Ông hoạ sĩ chưa kịp uống nước chè đấy!
Bài tập 3/sgk.75:
Tìm câu chứa hàm ý trong đoạn trích sau và cho biết nội dung của hàm ý.
Mẹ nó đâm nổi giận quơ đũa bếp doạ đánh, nó phải gọi nhưng lại nói trổng :
Vô ăn cơm !
Anh Sáu vẫn ngồi im, giả vờ không nghe, chờ nó gọi “Ba vô ăn cơm”. Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra :
- Cơm chín rồi !
Anh cũng không quay lại.
(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)
Cơm chín rồi ! =>
Hàm ý “Ông vô ăn cơm đi”
Bài tập 4/sgk.76:
Đọc các đoạn trích sau đây (trích từ truyện ngắn Làng của Kim Lân), cho biết những câu in đậm có phải là câu chứa hàm ý không. Vì sao ?

Có người hỏi:
- Sao bảo làng Chợ Dầu tinh thần lắm cơ mà ?.....
- Ấy thế mà bây giờ đổ đốn ra thế đấy !
Ông Hai trả tiền nước, đứng dậy, chèm chẹp miệng, cười nhạt một tiếng, vươn vai nói to :
Hà, nắng gớm, về nào…..
Ông lão vờ vờ đứng lảng ra chỗ khác, rồi đi thẳng. Tiếng cười nói xôn xao của đám người mới tản cư lên ấy vẫn dõi theo.
Câu in đậm không chứa hàm ý mà chỉ là câu đánh trống lảng.
Bài tập 4/sgk.76:
Đọc các đoạn trích sau đây (trích từ truyện ngắn Làng của Kim Lân), cho biết những câu in đậm có phải là câu chứa hàm ý không. Vì sao ?

b. – Này, thầy nó ạ !
Ông Hai nằm rũ ra ở trên giường không nói gì.
- Thầy nó ngủ rồi à ?
Gì ?
Ông lão khẽ nhúc nhích.
Tôi thấy người ta đồn…
Ông lão gắt lên :
Biết rồi !
Bà Hai nín bặt. Gian nhà lặng đi, hiu hắt.
Tôi thấy người ta đồn….=> Câu nói dở dang
Lưu ý:
Hàm ý phải được người nghe nhận thấy.
Nói bị ngắt lời, nội dung chưa nói hết không gọi là hàm ý.
Qua bài học này, em rút ra được điều gì trong giao tiếp hằng ngày?
BÀI TẬP CỦNG CỐ
Tình huống 1:
Một nhóm có năm người cùng nhau đi xem kịch, trong đó bạn A và B chuẩn bị vé cho cả nhóm.
A. – Mua được vé chưa?
B. – Mua được ba vé rồi.
Hãy tìm và cho biết hàm ý trong đoạn hội thoại trên?
BÀI TẬP CỦNG CỐ
Tình huống 1:
Một nhóm có năm người cùng nhau đi xem kịch, trong đó bạn A và B chuẩn bị vé cho cả nhóm.
A. – Mua được vé chưa?
B. – Mua được ba vé rồi.
Hãy tìm và cho biết hàm ý trong đoạn hội thoại trên?
Người nghe tự đoán ra là còn 2 vé chưa mua được, mà B không cần nói ra. Như vậy, hàm ý mà B nói là “ còn 2 vé chưa mua được.”
BÀI TẬP CỦNG CỐ
Tình huống 2:
Anh B đi học và trọ ở thành phố, B có người bạn là A. Một lần bà mẹ ở quê đến thăm. Tối hôm sau bà mẹ phải ra ga xe lửa để về quê. A gặp B và hai người nói chuyện với nhau.
A. – Tối mai đi nghe ca nhạc với tớ đi.
B. – Tối mai mẹ mình về quê.
A. – Đành vậy.
BÀI TẬP CỦNG CỐ
Tình huống 2:
Anh B đi học và trọ ở thành phố, B có người bạn là A. Một lần bà mẹ ở quê đến thăm. Tối hôm sau bà mẹ phải ra ga xe lửa để về quê. A gặp B và hai người nói chuyện với nhau.
A. – Tối mai đi nghe ca nhạc với tớ đi.
B. – Tối mai mẹ mình vế quê.
A. – Đành vậy.
Lời của A là lời mời. Lời của B tách khỏi tình huống đó thì có vẻ chẳng có quan hệ gì với lời của A. Chỉ trong tình huống cụ thể đó, A giải đoán được hàm ý của B, và biết rằng B từ chối lời mời của A. A đã chấp nhận việc từ chối lời mời của B, tức là A đã giải đoán được hàm ý.
Bài tập bổ sung

Hãy viết một đoạn văn ngắn (chủ đề tự chọn) có sử dụng câu nói có ý nghĩa tường minh và hàm ý.


- Nghĩa tường minh là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu.
Hàm ý là phần thông báo tuy không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy.
II. LUYỆN TẬP:
Tiết 133
NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
I. TÌM HIỂU CHUNG:
1. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý
a. Ngữ liệu: (sgk/74.75)
b. Phân tích ngữ liệu:
c.Nhận xét :
2. Ghi nhớ : Sgk/75
Học bài:
- Đọc kĩ bài trong SGK – Học thuộc ghi nhớ.
Luyện tập để phân biệt được nghĩa tường minh và hàm ý. Rèn luyện kĩ năng dùng hàm ý và hiểu hàm ý.
Tập viết đoạn văn ngắn có câu sử dụng nghĩa tường minh và hàm ý.

2. Chuẩn bị :
Nghĩa tường minh và hàm ý (tiếp theo)
Đọc ngữ liệu và trả lời câu hỏi.
Tìm hiểu điều kiện sử dụng hàm ý.
HƯỚNG


DẪN


HỌC


BÀI


Ở


NHÀ
QUÍ THẦY CÔ GIÁO
VÀ CÁC EM HỌC SINH LỚP 9/5
CHÂN THÀNH CẢM ƠN