Bài 24. Nghĩa tường minh và hàm ý

Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi:
- Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già.
- Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi.
(Theo Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)
- Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
- Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
Nhận xét:
1. Câu: - Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
=>Ý muốn nói: Tiếc quá, không còn đủ thời gian để trò chuyện hoặc rất tiếc vì sắp phải chia tay.
Anh không muốn nói thẳng điều đó vì ngại ngùng và muốn che giấu tình cảm của mình.
=> Nghĩa của câu được suy ra từ những diễn biến của sự việc và các từ ngữ trong câu: chỉ còn có năm phút.
2. Câu: - Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
=> Không chứa ẩn ý gì.
=> Nghĩa của câu được diễn đạt trực tiếp bằng những từ ngữ trong câu.
- Nghĩa tường minh là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu.
- Hàm ý là phần thông báo tuy không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy.
GHI NHỚ
BÀI TẬP ỨNG DỤNG
Một người bạn mời em đến dự sinh nhật nhưng em lại không thể đến (hoặc không muốn đến). Trong trường hợp trên, theo em, nên dùng hàm ý hay câu có nghĩa tường minh? Em sẽ nói thế nào với bạn?
Bài tập 1/sgk.75:
Đọc lại đoạn trích đã dẫn ở mục I và trả lời câu hỏi:
- Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già.
- Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi.
(Theo Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)
b) + Từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái:
- mặt đỏ ửng: ngượng ngùng
- nhận lại chiếc khăn: không tránh được (không thể không nhận lại)
- quay vội đi: quá ngượng
+ Thái độ của cô gái: ngượng ngùng, bối rối vì ý định kín đáo để lại chiếc khăn làm vật kỷ niệm cho anh thanh niên, nhưng anh thanh niên thật thà tưởng cô bỏ quên nên gọi cô để trả lại.
Bài tập 1/sgk.75:
a) Câu: Nhà hoạ sĩ già tặc lưỡi đứng dậy.
=> Chưa muốn chia tay với anh thanh niên.
- Từ: Tặc lưỡi: Luyến tiếc
Bài tập 2/sgk.75:
Hàm ý của câu: Tuổi già cần nước chè: Ở Lào Cai đi sớm quá. => Ông hoạ sĩ già chưa kịp uống nước chè đấy.
Hãy cho biết hàm ý của câu in đậm trong đoạn trích sau đây:
Bác lái xe dắt anh ta lại chỗ nhà hội hoạ và cô gái :
- Đây, tôi giới thiệu với anh một hoạ sĩ lão thành nhé. Và cô đây là kỹ sư nông nghiệp. Anh đưa khách về nhà đi. Tuổi già cần nước chè: Ở Lào Cai đi sớm quá. Anh hãy đưa ra cái món chè pha nước mưa thơm như nước hoa của Yên Sơn nhà anh.
(Theo Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)
Bài tập 3/sgk.75:
Tìm câu chứa hàm ý trong đoạn trích sau và cho biết nội dung của hàm ý:
Mẹ nó đâm nổi giận quơ đũa bếp doạ đánh, nó phải gọi nhưng lại nói trổng :
- Vô ăn cơm!
Anh Sáu vẫn ngồi im, giả vờ không nghe, chờ nó gọi “Ba vô ăn cơm”. Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra :
- Cơm chín rồi!
Anh cũng không quay lại.
(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)
=> Hàm ý: Ông vô ăn cơm đi.
- Cơm chín rồi!
Bài tập 4/sgk.76:
Đọc các đoạn trích sau đây (trích từ truyện ngắn Làng của Kim Lân), cho biết những câu in đậm có phải là câu chứa hàm ý không? Vì sao ?
a. Có người hỏi:
- Sao bảo làng Chợ Dầu tinh thần lắm cơ mà ?.....
- Ấy thế mà bây giờ đổ đốn ra thế đấy !
Ông Hai trả tiền nước, đứng dậy, chèm chẹp miệng, cười nhạt một tiếng, vươn vai nói to :
- Hà, nắng gớm, về nào…
Ông lão vờ vờ đứng lảng ra chỗ khác, rồi đi thẳng. Tiếng cười nói xôn xao của đám người mới tản cư lên ấy vẫn dõi theo.
Nhận xét: Câu: Hà, nắng gớm, về nào…
=> Không chứa hàm ý mà chỉ là câu nói lảng sang chuyện khác để tránh đề tài đang bàn (đánh trống lảng).
Bài tập 4/sgk.76:
b. - Này, thầy nó ạ !
Ông Hai nằm rũ ra ở trên giường không nói gì.
- Thầy nó ngủ rồi à ?
Gì ?
Ông lão khẽ nhúc nhích.
Tôi thấy người ta đồn…
Ông lão gắt lên :
Biết rồi !
Bà Hai nín bặt. Gian nhà lặng đi, hiu hắt.
=> Là câu nói bỏ lửng không có hàm ý
1/ Theo em, nên dùng hàm ý trong trường hợp nào sau đây?
A. Khi không biết diễn đạt rõ ý.
B. Khi không muốn nói rõ ý.
C. Khi không muốn người nghe hiểu ý.
D. Khi muốn chấm dứt cuộc thoại.
BÀI TẬP CỦNG CỐ

2/ Tìm hàm ý trong câu thơ:
Người đồng mình tự đục đá kê cao quê hương.
(Y Phương, Nói với con)
B
Học bài:
- Học thuộc ghi nhớ.
Luyện tập để phân biệt được nghĩa tường minh và hàm ý. Rèn luyện kĩ năng dùng hàm ý và hiểu hàm ý.
Tập viết đoạn văn ngắn có câu sử dụng nghĩa tường minh và hàm ý.
2. Chuẩn bị bài mới:
- Tìm hiểu bài nghị luận về một bài thơ, đoạn thơ.
- Nghĩa tường minh và hàm ý (tiếp theo)
(Đọc ngữ liệu và trả lời câu hỏi)
HƯỚNG DẪN VỀ NHÀ