Bài 24. Nghĩa tường minh và hàm ý

Tình huống 1
Sắp đến giờ vào lớp, cô
giáo hỏi một bạn học sinh:
- Mấy giờ rồi em?
Tình huống 2:
An đi học muộn, đến sân
trường gặp cô giáo, cô giáo hỏi:
- Mấy giờ rồi em?
Mục đích của hành động nói trong hai câu hỏi trên có gì khác nhau?
Cô giáo muốn hỏi giờ học sinh
Cô giáo muốn nhắc nhở việc An đi học muộn
KHỞI ĐỘNG
Tiết 126
NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
NGỮ VĂN
Giáo viên :Nguyễn Thị Bích Duyên
-Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già.
- Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi.
Tiết 126: NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
I. B�I H?C
1.Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý
* X�t ví d? : (SGK/Tr.74 - 75).
Câu “Trời ơi chỉ còn năm phút!” diễn tả điều anh thanh niên muốn nói là gì?
- Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
(Tiếc không còn thời gian để trò chuyện).
?Vì sao anh thanh niên
không nói thẳng điều đó
với ông hoạ sĩ và cô gái?
Vì ngại ngùng và muốn che giấu tình cảm của mình.
-Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già.
- Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi.
Tiết126: NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
I. B�I H?C:
1.Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý
* X�t ví d? : (SGK /Tr.74 - 75)
? Lời thứ hai của anh thanh niên “Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!” có ẩn ý gì không?
- Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
- Ô! Cô còn quên chiếc khăn mùi soa đây này!
(Không chứa ẩn ý gì)
(Tiếc không còn thời gian để trò chuyện).
Tiết 126 : NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
I. BÀI HỌC:
1.Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý
* Xét ví dụ: (SGK/ Tr.74 - 75)
- Trời ơi, chỉ còn năm phút!
(Tiếc không còn thời gian để trò chuyện)
- Ô! Cô còn quên chiếc khăn mùi soa đây này!
(Không chứa ẩn ý gì)
Thế nào là nghĩa tường minh?
Thế nào là nghĩa hàm ý?
2. Kết luận:
- Nghĩa tường minh là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu.
- Hàm ý là phần thông báo tuy không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy.

Nghĩa hàm ý
Nghĩa tường minh
TH a. An hỏi :
- Mẹ ơi ! Mẹ ăn cơm chưa mẹ?
Mẹ trả lời :
- Mẹ chưa ăn cơm con à.
TH b. An hỏi :
- Mẹ ơi ! Mẹ ăn cơm chưa vậy?
Mẹ trả lời :
- Mẹ đang chờ con gái yêu của mẹ mà.
(Nghĩa tường minh)
(Nghĩa hàm ý)
Ví dụ:
BÀI TẬP ỨNG DỤNG
Một người bạn có nhã ý mời em
đến dự sinh nhật nhưng em lại không
thể đến (hoặc không muốn đến).
Trong trường hợp trên, theo em,
nên dùng hàm ý hay câu có nghĩa
tường minh? Em sẽ nói thế nào?
Trong giao tiếp hàng ngày khi nào dùng cách nói hàm ngôn, khi nào dùng cách nói có nghĩa tường minh?
Tiết 126: NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
- Hàm ý phụ thuộc vào tình huống giao tiếp, tức cùng một câu nói nhưng trong những tình huống khác nhau thì hàm ý sẽ khác nhau.
Ví dụ : Trời sắp mưa rồi đấy!
Hàm ý: - Lấy quần áo vào.
- Nhớ mang áo mưa theo.
- Đừng đi, kẻo ướt.
- …..

Tiết 126 : NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
Lưu ý
- Trong giao tiếp:
+ Nói: Thận trọng, rành mạch…
+ Nghe: rõ ràng, tinh tường…
- Khi tạo lập văn bản khoa học hoặc văn bản hành chính, công vụ không sử dụng hàm ý.
- Trong đọc- hiểu tác phẩm nghệ thuật: cần suy ngẫm để tìm ra được hàm ý trong đó…
- Phát hiện, suy diễn hàm ý cần hợp lý dựa trên nghĩa tường minh, trên tình huống giao tiếp…
Lưu ý!
Bạn rủ mình đi xem phim.
Nêu một số hàm ý từ chối không đi.
A đến nhà B chơi, thấy một cây táo rất sai quả. Hãy viết một đoạn hội thoại có hàm ý A muốn B hái táo mời mình ăn.
12
A: Tối nay cậu đi xem xiếc không?
B: Mình chưa làm xong bài tập.
Hàm ý: B không đi được vì chưa làm xong bài tập
Tình huống
Hai chị em đang chơi đùa thì bố bảo:
- Đã 11 giờ đêm rồi đấy !
 Câu nói có chứa hàm ý, nội dung của câu nói: Khuya rồi, hai chị em hãy đi ngủ đi.
? Em hiểu hai câu nói sau như thế nào?
Hôm nay chỉ có 5 bài bài tập về nhà.
Hôm nay có những 5 bài tập về nhà.
-> Có ít bài tập về nhà.
-> Có nhiều bài tập về nhà.
Mẩu chuyện vui:
“ Kẻ cắp gặp bà già”
Có hai anh chàng đi chơi gặp một cô gái. Anh chàng thứ nhất nói:
- Chào em tưởng em như Hằng Nga.
Anh chàng thứ hai nói:
- Anh cứ tưởng em là người ở cung quảng mới xuống.
Cô gái:
- Thế hai anh là bạn của chú Cuội à?
- Chào em tưởng em như Hằng Nga.
- Anh cứ tưởng em là người ở cung Quảng mới xuống.
- Thế hai anh là bạn của chú Cuội à?
-Thế hai anh là bạn của chú Cuội à?
Trông em thật là xinh đẹp! Em đẹp như Hằng Nga.
Hai anh là kẻ dối trá !
Tiết 126:
NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
I. BÀI HỌC:
1. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý
2. Kết luận :
II. LUYỆN TẬP
Bài tập 1 /sgk.75:
Trời ơi, chỉ còn năm phút!
Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già.
- Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi.
Bài tập 1 /sgk.75:
a. Câu : Ông hoạ sĩ già tặc lưỡi đứng dậy
=>
Chưa muốn chia tay với anh thanh niên.
- Từ : Tặc lưỡi => Luyến tiếc
(Đây là cách dùng hình ảnh để diễn đạt ý của ngôn ngữ nghệ thuật)
b. Từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái
“Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi"
Hàm ý: cô gái đang bối rối đến vụng về vì ngượng ( vì cô đã kín đáo để khăn lại làm kỉ vật cho anh thanh niên, anh lại thật thà tưởng cô bỏ quên nên gọi cô để trả lại)
Bài tập 2 /sgk.75:
Hãy cho biết hàm ý của câu in đậm trong đoạn trích sau đây:
(Theo Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

Tuổi già cần nước chè : Ở Lào Cai đi sớm quá
Hàm ý: Ông hoạ sĩ già chưa kịp uống nước chè đấy.
Bác lái xe dắt anh ta lại chỗ nhà hội hoạ và cô gái :
- Đây, tôi giới thiệu với anh một hoạ sĩ lão thành nhé. Và cô đây là kỹ sư nông nghiệp. Anh đưa khách về nhà đi. Tuổi già cần nước chè : Ở Lào Cai đi sớm quá. Anh hãy đưa ra cái món chè pha nước mưa thơm như nước hoa của Yên Sơn nhà anh.
Bài tập 3/sgk.75: Tìm câu chứa hàm ý trong đoạn trích sau và cho biết nội dung của hàm ý.
Mẹ nó đâm nổi giận quơ đũa bếp dọa đánh, nó phải gọi nhưng lại nói trổng :
- Vô ăn cơm !
Anh Sáu vẫn ngồi im, giả vờ không nghe, chờ nó gọi “Ba vô ăn cơm”. Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra :
- Cơm chín rồi !
Anh cũng không quay lại.
(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)
Cơm chín rồi ! =>
Hàm ý: “Ông vô ăn cơm đi”
Bài tập 4/sgk.76:
Đọc các đoạn trích sau đây (trích từ truyện ngắn Làng của Kim Lân), cho biết những câu in đậm có phải là câu chứa hàm ý không. Vì sao ?

a.Có người hỏi:
- Sao bảo làng Chợ Dầu tinh thần lắm cơ mà ?.....
- Ấy thế mà bây giờ đổ đốn ra thế đấy !
Ông Hai trả tiền nước, đứng dậy, chèm chẹp miệng, cười nhạt một tiếng, vươn vai nói to :
Hà, nắng gớm, về nào…..
Ông lão vờ vờ đứng lảng ra chỗ khác, rồi đi thẳng. Tiếng cười nói xôn xao của đám người mới tản cư lên ấy vẫn dõi theo.
Câu in đậm không chứa hàm ý mà chỉ là câu đánh trống lảng.
Tiết 126 : NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
Bài tập 4/sgk.76:
Đọc các đoạn trích sau đây (trích từ truyện ngắn Làng của Kim Lân), cho biết những câu in đậm có phải là câu chứa hàm ý không. Vì sao ?

b. – Này, thầy nó ạ !
Ông Hai nằm rũ ra ở trên giường không nói gì.
- Thầy nó ngủ rồi à ?
Gì ?
Ông lão khẽ nhúc nhích.
Tôi thấy người ta đồn…
Ông lão gắt lên :
Biết rồi !
Bà Hai nín bặt. Gian nhà lặng đi, hiu hắt.
Tôi thấy người ta đồn… => Câu nói dở dang
Tiết 126 : NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
Lưu ý:
- Nói bị ngắt lời, nội dung chưa nói hết không gọi là hàm ý.
- Hàm ý phải được người nghe nhận thấy.
 Câu nói dở dang, không chứa hàm ý.
Tiết 126:
Nghĩa tường minh và hàm ý
Bài tập bổ sung:
1.Chỉ ra hàm ý trong khổ thơ sau ?
…Vẫn còn bao nhiêu nắng
Đã vơi dần cơn mưa
Sấm cũng bớt bất ngờ
Trên hàng cây đứng tuổi.
иp ¸n:
Khi con người ta đã đứng tuổi, đã trải nghiệm và từng trải nhiều thì càng vững vàng, càng bình tĩnh, bản lĩnh hơn trước những tác động bất thường của ngoại cảnh, của cuộc đời.
22
2. Tìm hàm ý trong truyện cười dân gian sau:
Xin nước lạnh
Chủ nhà dọn cơm đãi khách, mang thiếu một đôi đũa. Ai nấy đều cầm đũa mời nhau, còn người khách không có đũa đứng dậy nói với chủ nhà rằng:
- Cho tôi xin một chén nước lạnh.
Chủ nhà hỏi:
- Hả, để làm gì vậy?
- Để rửa tay cho sạch mà bốc đồ ăn.
 Lời trách khéo của người khách vì sự tiếp đón không chu đáo của gia chủ.
Hãy chọn đáp án đúng trong các câu sau?
BÀI TẬP CỦNG CỐ
1. Hàm ý là phần thông báo:
Trái ngược với nghĩa tường minh.
Ẩn đằng sau nghĩa tường minh.
Không diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu.
Được diễn đạt trực tiếp trong câu.

2. Dùng hàm ý trong trường hợp nào sau đây?
Khi không biết diễn đạt rõ ý.
Khi không muốn nói rõ ý.
Khi không muốn người nghe hiểu ý.
Khi muốn chấm dứt cuộc thoại.
C
B
- Nghĩa tường minh là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu.
Hàm ý là phần thông báo tuy không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy.
II. LUYỆN TẬP:
Tiết 126:
NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý
I. BÀI HỌC
1. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý
2. Kết luận
III. HƯỚNG DẪN TỰ HỌC
Học bài:
- Đọc kĩ bài trong SGK – Học thuộc kết luận.
Luyện tập để phân biệt được nghĩa tường minh và hàm ý. Rèn luyện kĩ năng dùng hàm ý và hiểu hàm ý.
Tập viết đoạn văn ngắn có câu sử dụng nghĩa tường minh và hàm ý.
2. Chuẩn bị :
Nghị luận về một đoạn thơ, bài thơ
- Đọc ngữ liệu và trả lời câu hỏi.
- Tìm hiểu bài tập phần luyện tập.
- Học tại phòng CNTT.
HƯỚNG


DẪN


TỰ


HỌC
TIẾT HỌC ĐẾN ĐÂY LÀ KẾT THÚC
CHÚC CÁC EM HỌC SINH CHĂM NGOAN – HỌC GIỎI
CÁM ƠN QUÝ THẦY CÔ VÀ CÁC EM ĐÃ THAM DỰ TIẾT HỌC !