Bài 24. Nghĩa tường minh và hàm ý

GV: Trương Thị Duy
Chào mừng quý thầy, cô về dự giờ lớp 9A10 !
KIỂM TRA BÀI CŨ

Thế nào là nghĩa tường minh ? Thế nào là hàm ý ?
- Nghĩa tường minh là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu.
- Hàm ý là phần thông báo tuy không được diễn đạt bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy.

Thấy Nam chuẩn bị đi học, mẹ bảo: “Trời sắp mưa đấy !”. Theo em, mẹ Nam muốn nhắc nhở bạn ấy điều gì qua câu nói ấy ?
A. Mang áo mưa đi !
B. Lấy xe đạp mà chạy !
C. Đội mũ bảo hiểm vào !
D. Đừng đi học nữa !
X
TIẾT 138 – TIẾNG VIỆT:
NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý (tt)
I. ĐIỀU KIỆN SỬ DỤNG HÀM Ý:
1. Ví dụ: SGK/90.
Chị Dậu vừa nói vừa mếu:
- Thôi u không ăn, để phần cho con. Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi. U không muốn ăn tranh của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u.
Cái Tí chưa hiểu hết ý câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống:
- Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu ?
Điểm thêm một “giây” nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa:
- Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.
Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh ngang tai, nó liệng củ khoai vào rổ và oà lên khóc:
- U bán con thật đấy ư ? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng đem bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con.
(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)
Người nói: Chị Dậu
Người nghe: Cái Tí
Câu: “Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi.”
HÀM Ý: Sau bữa ăn này, con không còn được ở nhà với thầy mẹ và các em nữa. Mẹ đã bán con.
Cái Tí đã hiểu được hàm ý trong câu nói của mẹ chưa ? Chi tiết nào cho em biết điều đó ?
Cái Tí chưa hiểu được hàm ý trong câu nói của mẹ, vì em đã hỏi lại mẹ “Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu ?”
Câu “Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.”
HÀM Ý: Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghị thôn Đoài.
Cái Tí đã hiểu được hàm ý trong câu nói thứ 2 của chị Dậu chưa ? Chi tiết nào cho em biết điều đó?
Cái Tí đã hiểu được hàm ý trong câu nói thứ hai của mẹ. Điều này được thể hiện qua hành động “giãy nảy” và câu nói trong tiếng khóc của em “U bán con thật đấy ư ?”
THẢO LUẬN (cặp đôi 2 phút): Vì sao chị Dậu không dám
nói thẳng với cái Tí là “Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghị
thôn Đoài” mà phải dùng hàm ý ? Việc chị Dậu dùng
hàm ý ở đây nhằm mục đích gì ?
Vì phải bán con là việc làm đau lòng nên chị
Dậu không dám nói thẳng để tránh đụng chạm
đến nỗi đau của mình và cũng là để giảm nỗi
đau khổ cho con.
Vậy, để sử dụng hàm ý, điều kiện cần phải có trước tiên là gì ?

ĐIỀU KIỆN ĐỂ SỬ DỤNG HÀM Ý
Người nói (người viết) phải có ý thức đưa hàm ý vào câu nói.
Vì cái Tí chưa hiểu được hàm ý trong câu nói thứ nhất của chị Dậu.
Trong cuộc đối thoại giữa chị Dậu với cái Tí, vì sao chị Dậu phải dùng hàm ý đến hai lần?
ĐIỀU KIỆN ĐỂ SỬ DỤNG HÀM Ý
Người nói (người viết) phải có ý thức đưa hàm ý vào câu nói.
Người nghe (người đọc) phải có năng lực giải đoán hàm ý.
Điều kiện thứ hai cần phải có khi sử dụng hàm ý là gì ?


Để sử dụng hàm ý, cần có hai điều kiện sau đây:

Người nói (người viết) phải có ý thức đưa hàm ý vào
câu nói.
Người nghe (người đọc) phải có năng lực giải đoán
hàm ý.
I. ĐIỀU KIỆN SỬ DỤNG HÀM Ý:
1. Ví dụ: SGK/90.
2. Ghi nhớ: SGK/91.
TIẾT 138 – TIẾNG VIỆT:
NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý (tt)
BT1: SGK/91
II. LUYỆN TẬP:
1. Người nói, người nghe những câu in đậm dưới đây là ai ? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không ? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó ?
– Anh nói nữa đi. – Ông giục.
– Báo cáo hết ! – Người con trai vụt trở lại
giọng vui vẻ. – Năm phút nữa là mười. Còn hai
mươi phút thôi. Bác và cô vào trong nhà. Chè đã
ngấm rồi đấy.
Thì giờ ngắn ngủi còn lại thúc giục cả chính
người hoạ sĩ già. Ông theo liền anh thanh niên
vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi
ngồi xuống ghế.
(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

Câu a)
– Người nói:
Anh thanh niên
– Người nghe:
Ông hoạ sĩ và cô kĩ sư
– Hàm ý của câu in đậm:
Mời bác và cô vào uống
nước.
– Hai người nghe đều hiểu hàm ý đó. Chi tiết “Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà” và
“ngồi xuống ghế” chứng tỏ điều đó.
– Người nói:
Anh thanh niên
II. LUYỆN TẬP:
BT1: SGK/91
1. Người nói, người nghe những câu in đậm dưới đây là ai ? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không ? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó ?
Câu b)
b) – […] Anh Tấn này ! Anh bây giờ sang trọng rồi, còn cần quái gì đến các thứ đồ gỗ hư hỏng này nữa. Chuyên chở lại lịch kịch lắm. Cho chúng tôi khuân đi thôi. Chúng tôi nhà nghèo dùng được tất.
– Có gì đâu mà sang trọng ! Chúng tôi cần phải bán các thứ này đi để…
– Ái chà ! Anh bây giờ làm quan rồi mà bảo không sang trọng ? Những ba nàng hầu. Mỗi lần đi đâu là ngồi kiệu lớn tám người khiêng, còn bảo là không sang trọng ? Hừ! Chẳng cái gì giấu nổi chúng tôi đâu!
Tôi biết không thể nói làm sao được đành ngậm miệng, đứng trầm ngâm.
– Ôi dào ! Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu ! Càng không dám rời một đồng xu lại càng giàu có !
(Lỗ Tấn, Cố Hương)
– Người nói:
Anh Tấn
– Người nghe:
Thím Hai Dương
– Hàm ý của câu in đậm:
Chúng tôi không thể cho được.
– Người nghe hiểu hàm ý đó. Chi tiết “Thật là càg giàu có càng không dám rời một đống xu ! Càng không dám rời một đồng xu lại càng giàu có !” chứng tỏ điều đó.
II. LUYỆN TẬP:
BT1: SGK/91
Câu c)
1. Người nói, người nghe những câu in đậm dưới đây là ai ? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không ? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó ?
Thoắt trong nàng đã chào thưa:
“Tiểu thư cũng có bây giờ tới đây !
Đàn bà dễ có mấy tay,
Đời xưa mấy mặt đời này mấy gan !
Dễ dàng là thói hồng nhan,
Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều.”
Hoạn Thư hồn lạc phách xiêu,
Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca.
(Nguyễn Du, Truyện Kiều)
– Người nói:
Thuý Kiều
– Người nghe:
Hoạn Thư
– Hàm ý của câu in đậm 1:
Quyền quí như tiểu thư mà cũng có lúc phải đến trước “Hoa Nô” này ư ?
– Người nghe hiểu hàm ý đó. Chi tiết “Hoạn Thư hồn lạc phách xiêu - Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca .” chứng tỏ điều đó.
– Hàm ý của câu in đậm 2:
Hãy chuẩn bị nhận sự báo oán thích đáng.
II. LUYỆN TẬP:
BT2: SGK/92
2. Hàm ý của câu in đậm dưới đây là gì? Vì sao em bé không nói thẳng mà phải sử dụng hàm ý ? Việc sử dụng hàm ý có thành công không? Vì sao ?
– Hàm ý của câu in đậm :
Nó nhìn dáo dác một lúc rồi kêu lên:
Cơm sôi rồi, chắt nước dùm cái ! – Nó cũng lại nói trỏng.
Tôi lên tiếng mở đường cho nó:
Cháu phải gọi “Ba chắt nước dùm con”, phải nói như vậy.
Nó như không để ý đến câu nói của tôi, nó lại kêu lên:
- Cơm sôi rồi, nhão bây giờ !
Anh Sáu vẫn ngồi im […].
(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)
Chắt nước giùm để cơm khỏi nhão.
– Bé Thu không nói thẳng mà phải sử dụng hàm ý vì trước đó em đã nói thẳng rồi nhưng không có hiệu quả nên bực mình. Hơn nữa lần nói thứ hai này có thêm yếu tố thời gian bức bách(để lâu cơm sẽ nhão)
– Việc sử dụng hàm ý không thành công. Vì “Anh Sáu vẫn ngồi im”, tức là anh tỏ ra không cộng tác với bé Thu.
II. LUYỆN TẬP:
BT3: SGK/92
3. Hãy điền vào lượt lời của B trong đoạn hội thoại sau đây một câu có hàm ý từ chối.
A: Mai về quê với mình đi !
B: /…/
A: Đành vậy.
A: Mai về quê với mình đi !
B: Tiếc quá, mai mình cùng ba mẹ về thăm ngoại rồi.
II. LUYỆN TẬP:
BT4: SGK/92
4. Tìm hàm ý của Lỗ Tấn qua việc ông so sánh“hi vọng” với “con đường” trong các câu sau:
Tôi nghĩ bụng: Đã gọi là hi vọng thì không thể nói đâu là thực, đâu là hư. Cũng như những con đường trên mặt đất; kì thực trên mặt đất vốn làm gì có đường. Người ta đi mãi thì thành đường thôi.
(Lỗ Tấn, Cố hương)
“hi vọng” giống như “conđường”
Đi mãi
thì thành
đường
Nếu
cố gắng
thực hiện
thì có thể
đạt được
hi vọng
II. LUYỆN TẬP:
BT5: SGK/93
5. Tìm những câu có hàm ý mời mọc hoặc từ chối trong các đoạn đối thoại giữa em bé với những người ở trên mây và sóng (trong bài thơ “Mây và sóng” của Ta-go). Hãy viết thêm vào mỗi đoạn một câu có hàm ý mời mọc rõ hơn.
“Bọn tớ ca hát từ sáng sớm cho đến hoàng hôn. Bọn tớ ngao du nơi này nơi nọ mà không biết từng đến nơi nao”
“Bọn tớ chơi từ khi thức dậy cho đến lúc chiều tà. Bọn tớ chơi với bình minh vàng, bọn tớ chơi với vầng trăng bạc.”
“Mẹ mình đang đợi ở nhà.”, “Làm sao có thể rời mẹ mà đến được.”



-“Buổi chiều mẹ luôn muốn mình ở nhà.”, “Làm sao có thể rời mẹ mà đi được.”
“Không biết có ai muốn đi chơi với bọn tớ không ?”






“Chơi với bọn tớ thích lắm đấy !”
Điều kiện sử dụng hàm ý
Phân biệt nghĩa tường minh
và hàm ý
Nghĩa
tường
minh
và
hàm
ý
* HƯỚNG DẪN HS TỰ HỌC Ở NHÀ
- Về nhà chép Ghi nhớ (SGK/91), học bài.
Tập viết đoạn văn tự sự có sử dụng hàm ý.
Soạn bài “Tổng kết văn bản nhật dụng” (SGK/94).
CHÚC CÁC EM HỌC SINH CHĂM NGOAN, HỌC GIỎI!
Chúc các thầy, cô giáo mạnh khỏe và thành đạt