Bài 24. Nghĩa tường minh và hàm ý

NHIỆT LIỆT CHÀO MỪNG CÁC THẦY CÔ GIÁO
VỀ THAM DỰ TIẾT HỌC HÔM NAY!
MÔN NGỮ VĂN 9
GIÁO VIÊN: TRỊNH VĂN LỤC
ĐƠN VỊ: TRƯỜNG THCS GIAO THIỆN
Chị Dậu vừa nói vừa mếu:
- Thôi u không ăn, để phần cho con. Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi. U không muốn ăn tranh của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u.
Cái Tí chưa hiểu hết ý câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống:
- Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu ?
Điểm thêm một “giây” nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa:
- Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.
Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và òa lên khóc:
- U bán con thật đấy ư ? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con.
(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)
* Ví dụ: Đoạn trích sách giáo khoa trang 90
Câu in đậm 1: Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi.
Câu in đậm 2: Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.
* Ví dụ: Đoạn trích sách giáo khoa.
- Hàm ý: Sau bữa này con không còn được ở nhà với thầy mẹ và các em nữa vì mẹ đã bán con.
- Hàm ý: Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghị thôn Đoài.
=> Chị Dậu (người nói) có ý thức đưa hàm ý vào câu nói của mình.
=> Hàm ý của câu hai rõ hơn.
=> Chị Dậu phải nói rõ như vậy vì sau câu thứ nhất cái Tý chưa hiểu rõ ý của chị, mặt khác chị không muốn kéo dài giây phút đau lòng ấy.
Chị Dậu vừa nói vừa mếu:
- Thôi u không ăn, để phần cho con. Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi. U không muốn ăn tranh của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u.
Cái Tí chưa hiểu hết ý câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống:
- Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu ?
Điểm thêm một “giây” nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa:
- Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.
Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và òa lên khóc:
- U bán con thật đấy ư ? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con.
(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)
* Ví dụ: Đoạn trích sách giáo khoa trang 90

- U bán con thật đấy ư ? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con.

Câu in đậm 1: Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi.
Câu in đậm 2: Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.
* Ví dụ: Đoạn trích sách giáo khoa.
- Hàm ý: Sau bữa này con không còn được ở nhà với thầy mẹ và các em nữa vì mẹ đã bán con.
- Hàm ý: Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghị thôn Đoài.
Những chi tiết chứng tỏ cái Tý hiểu hàm ý của chị Dậu:
“Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và òa lên khóc:
- U bán con thật đấy ư ? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con.”
=> Chị Dậu (người nói) có ý thức đưa hàm ý vào câu nói của mình.
=> Cái Tý (người nghe) có khả năng giải đoán hàm ý của chị Dậu.
=> Hàm ý của câu hai rõ hơn. Chị Dậu phải nói rõ như vậy vì sau câu thứ nhất cái Tý chưa hiểu rõ ý của chị, mặt khác chị không muốn kéo dài giây phút đau lòng ấy.
* Ghi nhớ: Sách giáo khoa (trang 91)
Để sử dụng hàm ý, cần có hai điều kiện sau đây:
Người nói (người viết) có ý thức đưa hàm ý vào câu nói.
Người nghe (người đọc) có năng lực giải đoán hàm ý.
Bài tập nhanh: Tìm câu có chứa hàm ý, chỉ ra hàm ý của câu. Người nghe có hiểu hàm ý của người nói không?
Thầy giáo đang giảng bài thì một học sinh bước vào:
Học sinh: - Thưa thầy, cho em xin vào lớp ạ!
Thầy giáo: - Em có biết bây giờ là mấy giờ rồi không?
Học sinh: - Em xin lỗi thầy, em bị hỏng xe ạ!
- Câu chứa hàm ý: Em có biết bây giờ là mấy giờ rồi không?
- Hàm ý: Tại sao em lại đi học muộn.
- Người nghe đã hiểu hàm ý của người nói. Câu trả lời: ‘‘Em xin lỗi thầy, em bị hỏng xe ạ!’’ cho thấy điều đó.
Bài tập 1: Người nói, người nghe những câu in đậm dưới đây là ai? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó?
a) - Anh nói nữa đi. – Ông giục.
- Báo cáo hết! - Người con trai vụt trở lại giọng vui vẻ. – Năm phút nữa là mười. Còn hai mươi phút thôi. Bác và cô vào trong nhà. Chè đã ngấm rối đấy.
Thì giờ ngắn ngủi còn lại thúc giục cả chính người họa sĩ già. Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế.
(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)
- Người nói:
- Người nghe:
- Hàm ý của câu “Chè đã ngấm rối đấy.”:
- Những chi tiết chứng tỏ người nghe đã hiểu hàm ý của người nói:
Anh thanh niên
Ông họa sĩ và cô kĩ sư
Mời bác và cô vào nhà uống nước
Ông theo liền anh thanh niên vào nhà trong.
Bài tập 1: Người nói, người nghe những câu in đậm dưới đây là ai? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó?
b) - Anh Tấn này! Anh bây giờ sang trọng rồi, còn cần quái gì các thứ đồ gỗ hư hỏng này nữa. Chuyên chở lại lịch kịch lắm. Cho chúng tôi khuân đi thôi. Chúng tôi nhà nghèo dùng được tất.
- Có gì đâu mà sang trọng! Chúng tôi cần phải bán các thứ này đi để…
Ái chà! Anh bây giờ làm quan rồi mà bảo là không sang trọng? Những ba nàng hầu. Mỗi lần đi đâu là ngồi kiệu tám người khiêng, còn bảo là không sang trọng? Hừ! Chẳng cái gì giấu nổi chúng tôi đâu!
Tôi không biết không thể nói làm sao được đành ngậm miệng, đứng trầm ngâm.
- Ôi dào! Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu! Càng không dám rời một đồng xu lại càng giàu có!
- Người nói:
- Người nghe:
- Hàm ý của câu “Chúng tôi cần phải bán các thứ này đi để….”:
- Những chi tiết chứng tỏ người nghe đã hiểu hàm ý của người nói:
Anh Tấn (nhân vật tôi)
Thím Hai Dương
Chúng tôi không cho được.
“Ôi dào! Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu! Càng không dám rời một đồng xu lại càng giàu có!”
Bài tập 2: Hàm ý của câu in đậm dưới đây là gì? Vì sao em bé không nói thẳng được mà phải dùng hàm ý? Việc sử dụng hàm ý có thành công không? Vì sao?

Nó nhìn dáo dác một lúc rồi kêu lên:
- Cơm sôi rồi, chắt nước giùm cái! - Nó cũng lại nói trổng.
Tôi lên tiếng mở đường cho nó:
- Cháu phải gọi “Ba chắt nước giùm con”, phải nói như vậy.
Nó như không để ý đến câu nói của tôi, nó lại kêu lên:
- Cơm sôi rồi, nhão bây giờ!
Anh Sáu vẫn ngồi im [...]
( Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)


Hàm ý: Chắt nước giùm để cơm khỏi nhão
.

Em bé dùng hàm ý vì lần trước em đã nói thẳng rồi mà không có hiệu quả nên đã sử dụng hàm ý.
.

Việc sử dụng hàm ý không thành công vì anh Sáu vẫn ngồi im tức là anh tỏ ra không cộng tác vờ như không nghe thấy và không hiểu. .

Bài tập 3: Điền vào lượt lời của B trong đoạn thoại sau đây một câu có hàm ý từ chối.
A: Mai về quê với mình đi !
B: / …………………………………………………………..
A: Đành vậy.
* Điền: - Mình còn rất nhiều bài tập.
- Mai mình phải trông nhà.
- Mình sắp thi rồi.
- Mình phải đi thăm bà ốm ở bệnh viện.
Lưu ý: Trước lời mời của người khác, nếu muốn từ chối, ta không nên dùng nghĩa tường minh mà nên sử dụng hàm ý để từ chối một cách khéo léo.
Bài tập 4: Tìm hàm ý của Lỗ Tấn qua việc ông so sánh “hi vọng” với “con đường” trong các câu sau:
- Hàm ý của Lỗ Tấn qua việc so sánh trên : Tuy hi vọng để tìm ra con đường giải phóng cho người nông dân Trung Quốc lúc bày giờ, chưa thể nói là thực hay hư, nhưng nếu tất cả mọi người cùng cố gắng, chung sức chung lòng thực hiện thì có thể đạt được.
Tôi nghĩ bụng: Đã gọi là hi vọng thì không thể nói đâu là thực, đâu là hư. Cũng giống như những con đường trên mặt đất; kì thực trên mặt đất vốn làm gì có đường. Người ta đi mãi thì thành đường thôi.
( Lỗ Tấn, Cố hương)
- “Hi vọng” là những điều tốt đẹp chưa có trong hiện tại nhưng có thể đến trong tương lai nếu mỗi người biết phấn đấu để thực hiện hi vọng ấy.
- “Những con đường trên mặt đất” không phải tự nhiên mà có mà do nhiều người cùng chung sức chung lòng, cùng đi nên tạo thành đường.
Bài tập bổ sung: Viết đoạn hội thoại theo đềtài tự chọn trong đó có sử dụng câu chứa hàm ý. Chỉ ra câu chứa hàm ý và xác định hàm ý của nó. Người nghe có hiểu hàm ý ấy không?
Kính chào quý thầy cô giáo