Bài 13. Dấu ngoặc đơn và dấu hai chấm

Chào mừng quí thầy cô,
các em học sinh
Giáo viên thực hiện: Phạm Ngọc Điều
Đơn vị: Trường THCS Thanh Hòa
Tiết 50
Dấu ngoặc đơn
và dấu hai chấm
Dấu ngoặc đơn
Ví dụ a)
Đùng một cái, họ (những người bản xứ) được phong cho cái danh hiệu tối cao là “chiến sĩ bảo vệ công lí và tự do”.
(Nguyễn Ái Quốc, Thuế máu)

Ví dụ b)
Gọi là kênh Ba Khía vì ở đó hai bên bờ tập trung toàn những con ba khía, chúng bám đặc sệt quanh các gốc cây (ba khía là một loài còng biển lai cua, càng sắc tím đỏ, làm mắm xé ra trộn tỏi ớt ăn rất ngon).
(Theo Đoàn Giỏi, Đất rừng phương Nam)
Ví dụ c)
Lí Bạch (701 – 762), nhà thơ nổi tiếng của Trung Quốc đời Đường, tự Thái Bạch, hiệu Thanh Liên cư sĩ, quê ở Cam Túc; lúc mới năm tuổi, gia đình về định cư ở làng Thanh Liên, huyện Xương Long thuộc Miên châu (Tứ Xuyên).
(Ngữ văn 7, tập một)
a) Đùng một cái, họ (những người bản xứ) được phong cho cái danh hiệu tối cao là “chiến sĩ bảo vệ công lí và tự do”.
(Nguyễn Ái Quốc, Thuế máu)

b) Gọi là kênh Ba Khía vì ở đó hai bên bờ tập trung toàn những con ba khía, chúng bám đặc sệt quanh các gốc cây (ba khía là một loài còng biển lai cua, càng sắc tím đỏ, làm mắm xé ra trộn tỏi ớt ăn rất ngon).
(Theo Đoàn Giỏi, Đất rừng phương Nam)

c) Lí Bạch (701 – 762), nhà thơ nổi tiếng của Trung Quốc đời Đường, tự Thái Bạch, hiệu Thanh Liên cư sĩ, quê ở Cam Túc; lúc mới năm tuổi, gia đình về định cư ở làng Thanh Liên, huyện Xương Long thuộc Miên châu (Tứ Xuyên).
(Ngữ văn 7, tập một)
e/ Lan mà đẹp (!)
d/ Nam mà đạt điểm mười à (?)
VÍ DỤ BỔ SUNG
Câu hỏi: Dấu chấm hỏi và dấu chấm than trong ngoặc đơn đoạn (d)và (e) tỏ ý gì?
BÀI TẬP NHANH
Câu hỏi: Nêu công dụng của dấu ngoặc đơn trong trường hợp ở Bài toán dân số:
Đó là với điều kiện mỗi gia đình chỉ có hai con và đã trừ đi tỉ lệ tử vong (kể cả dịch bệnh hoặc chiến tranh không quá 5%).
 Đánh dấu phần chú thích nhằm thuyết minh cho người đọc hiểu rõ tỉ lệ tử vong đã tính cả dịch bệnh hoặc chiến tranh.
Dấu hai chấm

Ví dụ a:

Rồi Dế Choắt loanh quanh, băn khoăn. Tôi phải bảo:
- Được, chú mình cứ nói thẳng thừng ra nào.
Dế choắt nhìn tôi mà rằng:
- Anh đã nghĩ thương em như thế thì hay là anh đào giúp cho em một cái ngách sang bên nhà anh, phòng khi tắt lửa tối đèn có đứa nào đến bắt nạt thì em chạy sang…
(Tô Hoài, Dế Mèn phiêu lưu kí)

Ví dụ b:

Như tre mọc thẳng, con người không chịu khuất.
Người xưa có câu : “Trúc dẫu cháy, đốt ngay vẫn thẳng”. Tre là thẳng thắn, bất khuất!
(Thép Mới, Cây tre Việt Nam)
Ví dụ c:

Con đường nầy tôi đã quen đi lại lắm lần, nhưng lần nầy tự nhiên thấy lạ. Cảnh vật xung quanh tôi đều thay đổi, vì chính lòng tôi đang có sự thay đổi lớn: hôm nay tôi đi học.

(Thanh Tịnh, Tôi đi học)
Ví dụ d:
Cây dừa cống hiến tất cả của cải của mình cho con người : thân cây làm máng, lá làm tranh, cọng lá chẻ nhỏ làm vách, gốc dừa già làm chõ đồ xôi, nước dừa để uống,...
(Cây dừa Bình Định)

a) Rồi Dế Choắt loanh quanh, băn khoăn. Tôi phải bảo:
- Được, chú mình cứ nói thẳng thừng ra nào.
Dế choắt nhìn tôi mà rằng:
- Anh đã nghĩ thương em như thế thì hay là anh đào giúp cho em một cái
ngách sang bên nhà anh, phòng khi tắt lửa tối đèn có đứa nào đến bắt nạt thì em chạy sang...
(Tô Hoài, Dế Mèn phiêu lưu kí)

b) Như tre mọc thẳng, con người không chịu khuất.
Người xưa có câu : “Trúc dẫu cháy, đốt ngay vẫn thẳng”. Tre là thẳng
thắn, bất khuất!
(Thép Mới, Cây tre Việt Nam)

c) Con đường nầy tôi đã quen đi lại lắm lần, nhưng lần nầy tự nhiên thấy lạ. Cảnh vật xung quanh tôi đều thay đổi, vì chính lòng tôi đang có sự thay đổi lớn: hôm nay tôi đi học.
(Thanh Tịnh, Tôi đi học)

d) Cây dừa cống hiến tất cả của cải của mình cho con người: thân cây làm máng, lá làm tranh, cọng lá chẻ nhỏ làm vách, gốc dừa già làm chõ đồ xôi, nước dừa để uống,...
(Cây dừa Bình Định)

VÍ DỤ BỒ SUNG
Câu hỏi: Giải thích công dụng của dấu hai chấm trong các đoạn trích sau và cho nhận xét cách viết sau dấu hai chấm?
g) Ngày trước Trần Hưng Đạo dặn nhà vua: “ Nếu giặc tấn công như vũ bão thì không đáng sợ, đáng sợ là giặc gặm nhấm như tằm ăn dâu”.
(Ôn dịch, thuốc lá)
Báo trước lời đối thoại
Báo trước lời lời dẫn trực tiếp
e) Hôm sau lão Hạc sang nhà tôi. Vừa thấy tôi, lão báo ngay:
- Cậu vàng đi đời rồi, ông giáo ạ !
- Cụ bán rồi?
Bán rồi! Họ vừa bắt xong.
(Lão Hạc)
Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam
Độc lập- Tự do- Hạnh phúc

ĐƠN XIN HỌC NGHỀ

Kính gửi: Trung tâm dạy nghề huyện Cai Lậy ,tỉnh Tiền Giang.
Em tên: Nguyễn Thiên Thanh
Nơi sinh:bệnh viện Cai Lậy
Nơi ở hiện nay:Thanh sơn ,Thanh hòa ,Cai Lậy,Tiền Giang.
Dân tộc:kinh
Trình độ văn hóa:9/12
Nguyện vọng:được học nghề may
Lời cam đoan:lời khai trên là đúng sự thật.

. Cai Lậy, ngày 19 tháng 10 năm 2009.

Xác nhận của chính quyền địa phương Người viết đơn

Nguyễn Thiên Thanh
Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam
Độc lập- Tự do- Hạnh phúc

ĐƠN XIN PHÉP NGHỈ HỌC

Kính gửi: cô chủ nhiệm lớp 8A, trường THCS Trừ Văn Thố
Em tên: Nguyễn Thiên Thanh là học sinh lớp 8A.
Nay em viết đơn nầy xin phép cô nghỉ học ngày 19/10/2009.
Lí do: bệnh.
Mong sự chấp thuận của cô, em hứa sẽ chép bài đầy đủ.
Em chân thành cảm ơn cô.
Cai Lậy, ngày 19 tháng 10 năm 2009
Người viết đơn

Nguyễn Thiên Thanh
Phần sau dấu hai chấm có thể bỏ được không? Vì sao?

Câu hỏi thảo luận
 Phần sau dấu hai chấm bắt buộc phải có vì nó thuộc phần nghĩa cơ bản của câu.
Đáp án
BT1 SGK/135:Giải thích công dụng của dấu ngoặc đơn trong những đoạn trích sau:
b) Chiều dài của cầu là 2290 m (kể cả phần cầu dẫn với chín nhịp dài và mười nhịp ngắn).
c) Để văn bản có tính liên kết, người viết (người nói) phải làm cho nội dung của các câu, các đoạn thống nhất và gắn bó chặt chẽ với nhau; đồng thời, phải biết nối kết các câu, các đoạn đó bằng những phương tiện ngôn ngữ (từ, câu).

a) Qua các cụm từ “tiệt nhiên” (rõ ràng, dứt khoát như thế, không thể khác), “định phận tại thiên thư” (định phận tại sách trời), “hành khan thủ bại hư” (chắc chắn sẽ nhận lấy thất bại), hãy nhận xét về giọng điệu của bài thơ.
(rõ ràng, dứt khoát như thế, không thể khác được)  Đánh dấu phần chú thích nhằm giải thích rõ cho từ “tiệt nhiên”.
(định phận tại sách trời)  Đánh dấu phần chú thích nhằm giải thích rõ cho cụm từ “định phận tại thiên thư”.
(chắc chắn sẽ nhận lấy thất bại)  Đánh dấu phần chú thích nhằm giải thích ý nghĩa của cụm từ “hành khan thủ bại hư”.
a) Qua các cụm từ “tiệt nhiên” (rõ ràng, dứt khoát như thế, không thể khác), “định phận tại thiên thư” (định phận tại sách trời), “hành khan thủ bại hư” (chắc chắn sẽ nhận lấy thất bại), hãy nhận xét về giọng điệu của bài thơ.
 Đánh dấu phần chú thích nhằm thuyết minh giúp người đọc hiểu rõ trong 2290 m chiều dài của cầu có tính cả phần cầu dẫn.
b) Chiều dài của cầu là 2290 m (kể cả phần cầu dẫn với chín nhịp dài và mười nhịp ngắn).
c) Để văn bản có tính liên kết, người viết (người nói) phải làm cho nội dung của các câu, các đoạn thống nhất và gắn bó chặt chẽ với nhau; đồng thời, phải biết nối kết các câu, các đoạn đó bằng những phương tiện ngôn ngữ (từ, câu).

*(người nói)  Đánh dấu phần chú thích nhằm bổ sung cho người viết (quan hệ lựa chọn)
*(từ, câu)  Đánh dấu phần chú thích nhằm thuyết minh để làm rõ những phương tiện ngôn ngữ ở đây là gì.
BT2 SGK/136: Giải thích công dụng của dấu hai chấm trong những đoạn trích sau:
a)Nhưng họ thách nặng quá : nguyên tiền mặt phải một trăm đồng bạc, lại còn cau, còn rượu… cả cưới nữa thì mất đến cứng hai trăm bạc.
b) Tôi không ngờ Dế Choắt nói với tôi một câu thế này:
– Thôi, tôi ốm yếu quá rồi, chết cũng được. Nhưng trước khi nhắm mắt, tôi khuyên anh : ở đời mà có thói hung hăng bậy bạ, có óc mà không biết nghĩ, sớm muộn rồi cũng mang vạ vào mình đấy.
c) Rồi một ngày mưa rào. Mưa giăng giăng bốn phía.Có quãng nắng xuyên xuống biển, óng ánh đủ màu : xanh lá mạ, tím phớt, hồng, xanh biếc,…
 Báo trước phần giải thích cho ý “họ thách nặng quá”.
a)Nhưng họ thách nặng quá : nguyên tiền mặt phải một trăm đồng bạc, lại còn cau, còn rượu… cả cưới nữa thì mất đến cứng hai trăm bạc.
b) Tôi không ngờ Dế Choắt nói với tôi một câu thế này:
– Thôi, tôi ốm yếu quá rồi, chết cũng được. Nhưng trước khi nhắm mắt, tôi khuyên anh : ở đời mà có thói hung hăng bậy bạ, có óc mà không biết nghĩ, sớm muộn rồi cũng mang vạ vào mình đấy.
 Báo trước lời đối thoại của Dế Choắt nói với Dế Mèn và phần thuyết minh nội dung mà Dế Choắt khuyên Dế Mèn.
c) Rồi một ngày mưa rào. Mưa giăng giăng bốn phía.Có quãng nắng xuyên xuống biển, óng ánh đủ màu : xanh lá mạ, tím phớt, hồng, xanh biếc,…
 Báo trước phần thuyết minh cho ý “đủ màu” là những màu nào.
BT3 SGK/136: Có thể bỏ dấu hai chấm trong đoạn trích sau được không? Trong đoạn trích này, tác giả dùng dấu hai chấm nhằm mục đích gì?
Tiếng Việt có đặc sắc một thứ tiếng đẹp, một thứ tiếng hay. Nói thế có nghĩa là nói rằng: tiếng Việt hài hoà về mặt âm hưởng, thanh điệu mà cũng rất tế nhị, uyển chuyển trong cách đặt câu. Nói thế cũng có nghĩa là nói rằng: tiếng Việt có đầy đủ khả năng diễn đạt tình cảm, tư tưởng của người Việt Nam và để thoả mãn cho yêu cầu của đời sống văn hoá nước nhà qua các thời kì lịch sử.
- Dấu hai chấm trong đoạn trích trên có thể bỏ được
- Dấu hai chấm được dùng trong đoạn trích nhằm mục đích nhấn mạnh.

Bài tập 4: Quan sát câu sau và trả lời câu hỏi
Phong Nha gồm hai bộ phận:Động khô và Động nước
(Trần Hoàng,Động Phong Nha)
-Có thể thay dấu hai chấm bằng dấu ngoặc đơn được không?Nếu thay thì ý nghĩa của câu có gì thay đổi?
-Nếu viết lại là Phong Nha gồm:Động khô và Động nước thì có thế thay dấu hai chấm bằng dấu ngoặc đơn được không?Vì sao?
-Được.Khi thay như vậy nghĩa của câu cơ bản không thay đổi,nhưng người viết coi phần trong dấu ngoặc đơn chỉ có tác dụng kèm thêm chứ không thuộc phần nghĩa cơ bản của câu như khi phần này đặt sau dấu hai chấm.
-Nếu viết lại “Phong Nha gồm:Động khô và động nước”thì không thể thay dấu hai chấmbằng dấu ngoặc đơn,vì trong câu này vế “Động khô và động nước không thể coi là thuộc phần chú thích.

Hướng dẫn về nhà
-Học: +Nội dung ghi nhớ dấu ngoặc đơn và dấu hai chấm.
-Soạn: +Đề văn thuyết minh và cách làm đề văn thuyết minh.
+Đọc 12 đề văn thuyết minh.
+Xem bài thuyết minh “Xe đạp”,trả lời câu hỏi sgk tr.139
+ Làm bài tập 4,5,6 SGK/137
Chân thành cảm ơn quí thầy cô cùng các em học sinh