Bài 12. Tổng kết về từ vựng (Luyện tập tổng hợp)

Kiểm tra bài cũ:
1.Nối từ ở cột A với nội dung ở cột B cho phù hợp?

2. Tìm và phân tích nét nghệ thuật độc đáo trong đoạn thơ sau:
"Mặt trời của bắp thì aằm trên đồi
Mặt trời của mẹ em nằm trên lưng"
( Nguyễn Khoa Điềm)
Trong hai câu thơ tác giả sử dụng phép tu từ ẩn dụ. Hình ảnh "mặt trời" trong câu thơ thứ hai chỉ em bé trên lưng mẹ. Em bé như mặt trời đem lại ánh sáng và hạnh phúc của đời mẹ.Bé đem lại nguồn sống, niềm tin cho mẹ- ? từ đó thể hiện sự gắn bó và tình thương yêu tha thiết sâu nặng của mẹ đốí với đứa con yêu thương.
Mặt trời
1 Nghiã của từ là gì?
Là nội dung (sự vật, tính chất, hoạt động,
quan hệ) mà từ biểu thị

Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
I Nghĩa của từ và cách dùng từ
Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
Bài tập 1: So sánh hai dị bản của câu ca dao sau:
- Râu tôm nấu với ruột bầu
Chồng chan vợ húp gật đầu khen ngon.
- Râu tôm nấu với ruột bù
Chồng chan vợ húp gật gù khen ngon.
 Cho biết trong trường hợp này, gật đầu hay gật gù thể hiện thích hợp hơn ý nghĩa cần biểu đạt ? Vì sao ?
THẢO LUẬN NHÓM
- “Gật đầu” có nghĩa như thế nào ?
- “Gật gù” có nghĩa như thế nào ?
- Sử dụng từ nào thích hợp hơn để thể hiện ý nghĩa cần biểu đạt ?
I Nghĩa của từ và cách dùng từ
Nhóm 2. gật nhẹ và nhiều lần, biểu thị sự đồng tình, tán thưởng.
Nhóm 1. cúi đầu xuống rồi ngẩng đầu lên ngay, thường để chào hỏi hay tỏ sự đồng ý.
gật gù
gật đầu
Nhóm 1
Nhóm 2
Dùng từ gật gù thể hiện thích hợp hơn ý nghĩa cần biểu đạt của câu ca dao .
THẢO LUẬN NHÓM
- “Gật đầu” có nghĩa như thế nào ?
- “Gật gù” có nghĩa như thế nào ?
Sử dụng từ nào thích hợp hơn để thể hiện ý nghĩa cần biểu đạt ?
Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
Bài tập 1: So sánh hai dị bản của câu ca dao sau:
- Râu tôm nấu với ruột bầu
Chồng chan vợ húp gật đầu khen ngon.
- Râu tôm nấu với ruột bù
Chồng chan vợ húp gật gù khen ngon.
Dùng từ gật gù thể hiện thích hợp hơn ý nghĩa cần biểu đạt của câu ca dao : Tình cảm yêu thương, đồng cảm, sẻ chia của đôi vợ chồng nghèo trong cuộc sống vật chất còn đạm bạc, khó khăn.
* Lưu ý : Lựa chọn từ thích hợp với ý nghĩa cần biểu đạt.

Suy nghĩ cách dùng từ trong đoạn thơ sau:
Vân xem trang trọng khác vời ,
Khuôn trăng đầy đặn nét ngài nở nang ,
Hoa cười ngọc thốt đoan trang ,
Mây thua nước tóc tuyết nhường màu da .
………………………………………………….
Làn thu thủy nét xuân sơn ,
Hoa ghen thua thắm liễu hờn kém xanh .
(Truyện Kiều – Nguyễn Du)
Mây thua nước tóc tuyết nhường màu da.
Hoa ghen thua thắm liễu hờn kém xanh .
Bài tập 1: (Sgk/158)
Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
Bài tập 2: (Sgk/158)
? Nhận xét cách hiểu nghĩa từ ngữ của người vợ trong truyện cười sau đây :

Chồng vừa ngồi xem bóng đá vừa nói :
- Đội này chỉ có một chân sút, thành ra mấy lần bỏ lỡ cơ hội ghi bàn.
Vợ nghe thấy thế liền than thở:
- Rõ khổ ! Có một chân thì còn chơi bóng làm gì cơ chứ !
Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
Người vợ hiểu câu nói
của chồng như thế nào?
Ý của người chồng
là gì ?


Chồng vừa ngồi xem bóng đá vừa nói :
- Đội này chỉ có một chân sút, thành ra mấy lần bỏ lỡ cơ hội ghi bàn .
Vợ nghe thấy thế liền than thở :
- Rõ khổ ! Có một chân thì còn chơi bóng làm gì cơ chứ !
Cầu thủ ấy chỉ có một chân mà đi đá bóng .
Cả đội chỉ có một cầu thủ có khả năng ghi bàn.
Bài tập 1: (Sgk/158)
Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
Bài tập 2: (Sgk/158)
Trong trường hợp này người vợ đã vi phạm phương châm hội thoại gì? Nguyên nhân vì sao?
Đây là hiện tượng “ông nói gà, bà nói vịt”, vi phạm phương châm quan hệ trong hội thoại. Nguyên nhân là do không hiểu hàm nghĩa chuyển của từ .
Vậy, để sử dụng tốt tiếng Việt trong giao tiếp, ta phải lưu ý đến điều gì ?
* Lưu ý : Cần hiểu hàm nghĩa chuyển của từ trong quá trình giao tiếp để cuộc hội thoại được thành công.
28
Chồng vừa ngồi xem bóng đá vừa nói :
- Đội này chỉ có một chân sút, thành ra mấy lần bỏ lỡ cơ hội ghi bàn .
Vợ nghe thấy thế liền than thở :
Rõ khổ ! Có một chân thì còn chơi bóng làm gì cơ chứ !
Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
Bài tập 3: (Sgk/158)
Áo anh rách vai
Quần tôi có vài mảnh vá
Miệng cười buốt giá
Chân không giày
Thương nhau tay nắm lấy bàn tay.

Đêm nay rừng hoang sương muối
Đứng cạnh bên nhau chờ giặc tới
Đầu súng trăng treo.
(Chính Hữu, Đồng chí)
Miệng, chân, tay
Dùng theo nghĩa gốc
miệng
(người)
chân
(người)
tay
(người)
Vai, đầu
đầu(súng)
ẩn dụ
Dùng theo nghĩa chuyển
vai(áo)
hoán dụ
II.Sự phát triển của từ vựng
Có những cách nào để phát triển từ vựng?
?Phát triển nghĩa của từ
?Tạo từ ngữ mới
?Mượn từ ngữ của tiếng Nước ngoài.
-->ở đây phát triển từ
vựng theo cách phát triển
nghĩa của từ trên cơ sở
nghĩa gốc.
Bài tập 1: (Sgk/158)
Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
Bài tập 2: (Sgk/158)
Bài tập 3: (Sgk/158)
Bài tập 5: Đọc đoạn văn sau và trả lời câu hỏi:
Ở đây, người ta gọi tên đất, tên sông không phải bằng những danh từ mĩ lệ, mà cứ theo đặc điểm riêng biệt của nó mà gọi thành tên. Chẳng hạn như gọi rạch Mái Giầm, vì hai bên bờ rạch mọc toàn những cây mái giầm cọng tròn xốp nhẹ, trên chỉ xòa ra độc một cái lá xanh hình chiếc bơi chèo nhỏ; gọi là kênh Bọ Mắt vì ở đó tụ tập không biết cơ man nào là bọ mắt, đen như hạt vừng, chúng cứ bay theo thuyền từng bầy như những đám mây nhỏ, ta bị nó đốt vào da thịt chỗ nào là chỗ đó ngứa ngáy nổi mẩn đỏ tấy lên ; gọi là kênh Ba Khía vì ở đó hai bên bờ tập trung toàn những con ba khía, chúng bám đặc sệt quanh các gốc cây (Ba khía là một loại còng biển lai cua, càng sắc tím đỏ , làm mắm xé ra trộn tỏi ớt ăn rất ngon).
(Đoàn Giỏi, Đất rừng phương Nam)
Bài tập 5: (Sgk/159)
Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
Bài tập 5: Đọc đoạn văn sau và trả lời câu hỏi:
Ở đây, người ta gọi tên đất, tên sông không phải bằng những danh từ mĩ lệ, mà cứ theo đặc điểm riêng biệt của nó mà gọi thành tên. Chẳng hạn như gọi rạch Mái Giầm, vì hai bên bờ rạch mọc toàn những cây mái giầm cọng tròn xốp nhẹ, trên chỉ xòa ra độc một cái lá xanh hình chiếc bơi chèo nhỏ; gọi là kênh Bọ Mắt vì ở đó tụ tập không biết cơ man nào là bọ mắt, đen như hạt vừng, chúng cứ bay theo thuyền từng bầy như những đám mây nhỏ, ta bị nó đốt vào da thịt chỗ nào là chỗ đó ngứa ngáy nổi mẩn đỏ tấy lên; gọi là kênh Ba Khía vì ở đó hai bên bờ tập trung toàn những con ba khía, chúng bám đặc sệt quanh các gốc cây (Ba khía là một loại còng biển lai cua, càng sắc tím đỏ, làm mắm xé ra trộn tỏi ớt ăn rất ngon). (Đoàn Giỏi – Đất rừng phương Nam)
? Các tên gọi : rạch Mái Giầm, kênh Bọ Mắt, kênh Ba Khía được đặt tên theo cách nào ?
A. Đặt từ ngữ mới để gọi riêng sự vật đó.
B. Dùng từ ngữ đã có sẵn theo một nội dung mới.
B.
Đây là một trong những cách
phát triển từ vựng tiếng Việt .
Em hãy cho biết đó là sự phát triển
từ vựng theo cách nào ?


Tạo từ ngữ mới
bằng cách dùng từ
ngữ có sẵn .
Thảo luận nhóm :
Tìm trong tiếng Việt các trường hợp đặt tên sự vật, hiện tượng theo đặc điểm,tính chất của nó?
ớt chỉ thiên, sông Cửu long,báo đen, báo gấm,ngựa vằn, hươu cao cổ, chuột đồng, chim gõ kiến , tu hú, dưa bở, cá kiếm, cá vàng, mắt lá răm, mũi dọc dừa,má hồng môi son, cây xấu hổ,cải thìa ,cải cuộn, mắt lá liễu.
Bài tập 1: (Sgk/158)
Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
Bài tập 2: (Sgk/158)
Bài tập 3: (Sgk/158)
Bài tập 5: Đọc đoạn văn sau và trả lời câu hỏi:
Ở đây, người ta gọi tên đất, tên sông không phải bằng những danh từ mĩ lệ, mà cứ theo đặc điểm riêng biệt của nó mà gọi thành tên. Chẳng hạn như gọi rạch Mái Giầm, vì hai bên bờ rạch mọc toàn những cây mái giầm cọng tròn xốp nhẹ, trên chỉ xòa ra độc một cái lá xanh hình chiếc bơi chèo nhỏ ; gọi là kênh Bọ Mắt vì ở đó tụ tập không biết cơ man nào là bọ mắt, đen như hạt vừng, chúng cứ bay theo thuyền từng bầy như những đám mây nhỏ, ta bị nó đốt vào da thịt chỗ nào là chỗ đó ngứa ngáy nổi mẩn đỏ tấy lên; gọi là kênh Ba Khía vì ở đó hai bên bờ tập trung toàn những con ba khía, chúng bám đặc sệt quanh các gốc cây (Ba khía là một loại còng biển lai cua, càng sắc tím đỏ, làm mắm xé ra trộn tỏi ớt ăn rất ngon).
(Đoàn Giỏi – Đất rừng phương Nam)
* Lưu ý : Dùng từ ngữ có sẵn đặt tên cho một nội dung mới cũng là cách phát triển từ vựng tiếng Việt .
Bài tập 5: (Sgk/159)

Bài tập 1: (Sgk/158)
Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
Bài tập 2: (Sgk/158)
Bài tập 3: (Sgk/158)
Bài tập 4: (Sgk/159)
Bài tập 4 :
Vận dụng kiến thức đã học về trường từ vựng để phân tích cái hay trong cách dùng từ ở bài thơ sau :
Áo đỏ em đi giữa phố đông
Cây xanh như cũng ánh theo hồng
Em đi lửa cháy trong bao mắt
Anh đứng thành tro, em biết không ?
(Vũ Quần Phương – Áo đỏ)


III. Trường từ vựng
Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
Tìm các từ cùng trường
từ vựng chỉ màu sắc ?
Áo đỏ em đi giữa phố đông
Cây xanh như cũng ánh theo hồng
Em đi lửa cháy trong bao mắt
Anh đứng thành tro , em biết không ?
(Vũ Quần Phương, Áo đỏ)
Tìm các từ cùng trường từ vựng
liên quan tới lửa ?


Chỉ màu sắc:
đỏ, xanh, hồng
Liên quan tới lửa:
lửa, cháy, tro
Sử dụng các từ cùng trường từ vựng đó trong bài thơ
có tác dụng thể hiện điều gì ?
Bài tập 1: (Sgk/158)
Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
Bài tập 2: (Sgk/158)
Bài tập 3: (Sgk/158)
Bài tập 4: (Sgk/159)
Bài tập 4 :
Vận dụng kiến thức đã học về trường từ vựng để phân tích cái hay trong cách dùng từ ở bài thơ sau :
Áo đỏ em đi giữa phố đông
Cây xanh như cũng ánh theo hồng
Em đi lửa cháy trong bao mắt
Anh đứng thành tro , em biết không ?
(Vũ Quần Phương – Áo đỏ)
 Các từ thuộc hai trường từ vựng có quan hệ chặt chẽ với nhau làm nổi bật sự tác động của áo đỏ → thể hiện độc đáo một tình yêu mãnh liệt và cháy bỏng .
* Lưu ý : Biết sử dụng linh hoạt, sáng tạo vốn từ vựng tiếng Việt ( sö dông c¸c tõ cïng tr­êng tõ vùng )sẽ làm cho câu văn, lời thơ sinh động, gây ấn tượng hấp dẫn và làm nổi bật nội dung muốn nói .
Áo đỏ đi
lửa cháy trong mắt
anh đứng thành tro
Áo đỏ đi
cây xanh
ánh màu hồng
Bài tập 1: (Sgk/158)
Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
Bài tập 2: (Sgk/158)
Bài tập 3: (Sgk/158)
Bài tập 4: (Sgk/159)
Bài tập 5: (Sgk/159)
Bài tập 6: (Sgk/159)
Bài tập 6 : Truyện cười sau đây phê phán điều gì ?
Một ông sính chữ bất chợt lên cơn đau ruột thừa. Bà vợ hốt hoảng bảo con :
- Mau đi gọi bác sĩ ngay !
Trong cơn đau quằn quại, ông ta vẫn gượng dậy nói với theo :
- Đừng … đừng gọi bác sĩ, gọi cho bố đốc tờ !
(Theo Truyện cười dân gian)

Truyện gây cười
ở chi tiết nào ? Vì sao ?
Trong cơn đau quằn quại, ông ta vẫn gượng dậy nói với theo :
- Đừng … đừng gọi bác sĩ, gọi cho bố đốc tờ !

Bác sĩ và đốc tờ là những từ đồng nghĩa.
Thay vì dùng từ bác sĩ, kẻ sắp chết vẫn “cái
nết không chừa”, một mực đòi dùng từ đốc tờ.

Qua đó, truyện nhằm phê phán điều gì ?
Truyện phê phán
thói sính dùng từ nước ngoài
của một số người .
* Lưu ý : Sử dụng từ mượn đúng lúc, đúng chỗ, không nên lạm dụng .
Sính: thích đến mức lạm dụng quá đáng,
để tỏ ra hơn người khác.
Em hiểu từ sính có nghĩa là gì ?
IV.Từ đồng nghĩa ,từ mượn -cách sử dụng
Tiết 59: TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG ( Luyện tập tổng hợp )
NHỮNG ĐIỀU CẦN LƯU Ý :
* Lưu ý 1: Lựa chọn từ thích hợp với ý nghĩa cần biểu đạt.
* Lưu ý 2: Cần hiểu hàm nghĩa chuyển của từ trong quá trình giao tiếp .
* Lưu ý 3: Sử dụng linh hoạt, sáng tạo vốn từ vựng tiếng Việt sẽ làm cho câu văn, lời thơ sinh động, gây ấn tượng hấp dẫn và làm nổi bật nội dung muốn nói .
* Lưu ý 4: Dùng từ ngữ có sẵn đặt tên cho một nội dung mới cũng là cách phát triển từ vựng tiếng Việt .
* Lưu ý 5: Sử dụng từ mượn đúng lúc, đúng chỗ, không nên lạm dụng .

Đọc hai câu thơ sau trong bài thơ của Phạm Tiến Duật :
“Xe vẫn chạy vì miền Nam phía trước:
Chỉ cần trong xe có một trái tim .”
(Phạm Tiến Duật, Bài thơ về tiểu đội xe không kính)
Trái tim
Nghĩa chuyển theo phương thức hoán dụ
Trái tim chỉ người lính lái xe với lòng yêu nước nồng nàn, tinh thần dũng cảm, ý chí quyết tâm giải phóng miền Nam.
Chân thành cảm ơn các Thầy Cô và các em Học sinh đã tham dự tiết học !
Chuyện vui: CHÂN THẬT
Chàng trai (là thương binh) và cô gái ngồi tâm sự bên bờ sông tràn trề ánh trăng thơ mộng. Chàng trai hỏi :
- Em muốn người chồng tương lai của em phải như thế nào?
Cô gái đáp :
- Em muốn có người chồng chân thật !
Chàng trai buồn bã nhặt một hòn đá đập côm cốp vào chân mình và khẽ nói :
- Anh bị thương phải cưa mất một chân , bây giờ chỉ có chân giả , còn đâu chân thật mà em mong muốn.
Cô gái ! ? ! ?
- Em muốn có người chồng chân thật !
- Anh bị thương phải cưa mất một chân, bây giờ chỉ có chân giả , còn đâu chân thật mà em mong muốn.
8