Bài 12. Tổng kết về từ vựng (Luyện tập tổng hợp)

NHIỆT LIỆT CHÀO MỪNG CÁC THẦY CÔ VỀ DỰ GIỜ
SỞ GIÁO DỤC - ĐÀO TẠO TỈNH ĐĂK NÔNG
PHÒNG GIÁO DỤC - ĐẠO TẠO HUYỆN ĐĂK- MIL
HỘI THI GIÁO VIÊN DẠY GIỎI CẤP TỈNH
NĂM HỌC 2011 - 2012
Chuyện kể về một anh sinh viên người Hung-ga-ri sang Việt nam làm nghiên cứu sinh môn Tiếng Việt.
Cuối đợt nghiên cứu , trường ĐHQG Hà Nội tổ chức một kì thi gọi là kiểm tra trình độ của từng nghiên cứu sinh . Đề văn ra như sau :
Anh ( Chị ) hãy giải thích câu ca dao :
Gió đưa cành trúc la đà
Tiếng chuông Thiên Mụ , canh gà Thọ Xương.

Đọc đề xong , anh chàng sinh viên khoái chí lắm vì nghĩ rằng không có gì là khó , nhất là khi anh mang theo cả từ điển . Sau một hồi tra cứu xem ra anh ta đã tường tận nhiều điều:

- “ Gió đưa ( được) cành trúc” thì ắt hẳn phải là gió to , ý hẳn là có bão.
- Với từ “ la” anh phân vân giữa hai cách hiểu :
+ “ la” : là sự kết hợp giữa lừa và ngựa.
+ “la” : anh đoán rằng đề đã in sai , phải là “lao” mới đúng . Và anh chọn cách hiểu này.
- “ đà” là thanh tà vẹt để tàu có thể chuyển động trên đó.
- “ Thiên Mụ” : đàn bà trời - ý hẳn là vợ trời.
- “ thọ” : nhiều lần ( lâu)

Và cuối cùng anh ta đã cho ra đời một sản phẩm bất hủ :

Trời nổi cơn bão lớn
Lao xuống tà vẹt đường
Vợ trời đánh một tiếng chuông
Canh gà húp vội , hóc xương mấy lần.






Bài 1
Tiết 58
Tiếng ViệT :
TỔNG KẾT TỪ VỰNG
( Luyện tập tổng hợp)
So sánh hai dị bản của câu ca dao :
Râu tôm nấu với ruột bầu
Chồng chan vợ húp gật đầu khen ngon.
Râu tôm nấu với ruột bù
Chồng chan vợ húp gật gù khen ngon.
Cúi đầu xuống rồi ngẩng lên ngay, thường để chào hỏi hay tỏ sự đồng ý.
Gật nhẹ và nhiều lần , biểu thị thái độ đồng tình , tán thưởng.
? Cho biết trong trường hợp này , gật đầu hay gật gù thể hiện thích hợp hơn ý nghĩa càn biểu đạt . Vì sao ?
Gật đầu
Gật gù
Bởi vì : Từ “gật gù” thể hiện thích hợp hơn ý nghĩa cần biểu đạt : Tuy món ăn đạm bạc nhưng đôi vợ chồng nghèo vẫn rất ngon miệng vì họ biết chia sẻ những niềm vui đơn sơ trong cuộc sống.
So sánh sắc thái nghĩa của 2 từ “ gật đầu” và “gật gù”?
Từ nào phù hợp với ý nghĩa cần biểu đạt ? Vì sao ?
Râu tôm nấu với ruột bầu Chồng chan vợ húp gật gù khen ngon.
Bài 2
Tiết 58
Tiếng ViệT :
TỔNG KẾT TỪ VỰNG
( Luyện tập tổng hợp)
Nhận xét cách hiểu nghĩa từ ngữ của người vợ trong truyện cười sau đây :
Chồng vừa ngồi xem bóng đá vừa nói : - Đội này chỉ có một chân sút , thành ra mấy lần bỏ lỡ cơ hội ghi bàn.
Vợ nghe nói thế liền than thở :
- Rõ khổ ! Có một chân thì còn chơi bóng làm gì cơ chứ !
một chân sút
có một chân
Ý chồng : Cả đội bóng chỉ có một cầu thủ có khả năng ghi bàn.
Vợ hiểu : Cầu thủ chỉ còn một chân.
Bài 3
Tiết 58
Tiếng ViệT :
TỔNG KẾT TỪ VỰNG
( Luyện tập tổng hợp)
Đọc đoạn thơ sau và trả lời câu hỏi.
Áo anh rách vai
Quần tôi có vài mảnh vá
Miệng cười buốt giá
Chân không giày
Thương nhau tay nắm lây bàn tay.

Đêm nay rừng hoang sương muối
Đứng cạnh bên nhau chờ giặc tới
Đầu súng trăng treo.
( Chính Hữu , Đồng chí)
Trong các từ vai ,miệng , chân , tay , đầu ở đoạn thơ, từ nào được dùng theo nghĩa gốc , từ nào được dùng theo nghĩa chuyển ? Nghĩa chuyển nào được hình thành theo phương thức ẩn dụ , nghĩa chuyển nào được hình thành theo phương thức hoán dụ ?
miệng
tay
chân
đầu súng
vai áo
Bài 3
Tiết 58
Tiếng ViệT :
TỔNG KẾT TỪ VỰNG
( Luyện tập tổng hợp)
Đọc đoạn thơ sau và trả lời câu hỏi.
Áo anh rách vai
Quần tôi có vài mảnh vá
Miệng cười buốt giá
Chân không giày
Thương nhau tay nắm lây bàn tay.

Đêm nay rừng hoang sương muối
Đứng cạnh bên nhau chờ giặc tới
Đầu súng trăng treo.
( Chính Hữu , Đồng chí)
Trong các từ vai ,miệng , chân , tay , đầu ở đoạn thơ, từ nào được dùng theo nghĩa gốc , từ nào được dùng theo nghĩa chuyển ? Nghĩa chuyển nào được hình thành theo phương thức ẩn dụ , nghĩa chuyển nào được hình thành theo phương thức hoán dụ ?
Phương thức ẩn dụ : đầu
( giống nhau về vị trí của sự vật hiện tượng)
Phương thức hoán dụ : vai
( Quan hệ giữa đồ dùng với người sử dụng)
* PT ẩn dụ : Phương thức phát triển nghĩa bằng cách chuyển tên gọi dựa trên sự liên tưởng , so sánh các mặt , tính chất …tương đồng giữa các đối tượng.
* PT hoán dụ : Phương thức phát triển nghĩa bằng cách chuyển tên gọi dựa trên mối liên hệ logic ( quan hệ gần nhau) giữa các đối tượng được gọi tên.
Bài 3
Tiết 58
Tiếng ViệT :
TỔNG KẾT TỪ VỰNG
( Luyện tập tổng hợp)
Đọc đoạn thơ sau và trả lời câu hỏi.
Áo anh rách vai
Quần tôi có vài mảnh vá
Miệng cười buốt giá
Chân không giày
Thương nhau tay nắm lây bàn tay.

Đêm nay rừng hoang sương muối
Đứng cạnh bên nhau chờ giặc tới
Đầu súng trăng treo.
( Chính Hữu , Đồng chí)
Trong các từ vai ,miệng , chân , tay , đầu ở đoạn thơ, từ nào được dùng theo nghĩa gốc , từ nào được dùng theo nghĩa chuyển ? Nghĩa chuyển nào được hình thành theo phương thức ẩn dụ , nghĩa chuyển nào được hình thành theo phương thức hoán dụ ?
Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng,
Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ.
( Viếng Lăng Bác , Viễn Phương)
Một tay xây dựng cơ đồ
Bấy lâu bể Sở sông Ngô tung hoành.
(Truyện Kiều , Nguyễn Du)
=> Ẩn dụ chỉ Bác Hồ
=> Hoán dụ chỉ Từ Hải
Lưu ý : Sự khác nhau giữ chuyển nghĩa theo phương thức ẩn dụ , hoán dụ với phép tu từ ẩn dụ, hoán dụ : Phép tu từ ẩn dụ , hoán dụ chỉ có tính chất lâm thời trong một phát ngôn cụ thể không được đưa vào từ điển như một từ có nghĩa phổ biến. Còn PT chuyển nghĩa ẩn dụ , hoán dụ để phát triển nghĩa dựa trên cơ sở nghĩa gốc nhằm làm tăng vốn từ vựng được ghi vào từ điển và phổ biến rộng rãi.
Bài 4
Tiết 58
Tiếng ViệT :
TỔNG KẾT TỪ VỰNG
( Luyện tập tổng hợp)
Vận dụng kiến thức đã học về trường từ vựng để phân tích cái hay trong cách dùng từ ở bài thơ sau :
Áo đỏ em đi giữa phố đông
Cây xanh cũng như ánh theo hồng
Em đi lửa cháy trong bao mắt
Anh đứng thành tro em biết không?
(Vũ Quần Phương , Áo đỏ )
Thảo luận
Phân tích cái hay trong cách dùng từ ở bài thơ trên ?
Cái hay : Hai TTV khác nhau có chuỗi từ vựng liên quan đến nhau : Màu áo đỏ của cô gái thắp lên trong mắt chàng trai ( và bao người khác) ngọn lửa , ngọn lửa đó toả trong con người làm anh say đắm ( đến mức có thể cháy thành tro ) và lan ra cả không gian , làm không gian cũng biến sắc ( cây xanh cũng như ánh theo hồng)
=> Điều đó đã giúp cho chàng trai thể hiện tình yêu mãnh liệt dành cho cô gái.
Ngoài ra còn sử dụng hiện tượng từ nhiều nghĩa theo phương thức ẩn dụ: “ cháy , tro” để làm nổi bật vẻ đẹp rực rỡ của cô gái làm cho trái tim chàng trai như bị thiêu đốt thành tro.
Bài 5
Tiết 58
Tiếng ViệT :
TỔNG KẾT TỪ VỰNG
( Luyện tập tổng hợp)
Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi .
Ở đây , người ta gọi tên đất , tên sông không phải bằng những danh từ mĩ lệ ,mà cứ theo đặc điểm riêng biệt của nó mà gọi thành tên . Chẳng hạn như gọi rạch Mái Giầm ,vì hai bên bờ rạch mọc toàn những cây mái giầm cọng tròn xốp nhẹ , trên chỉ xoà ra độc một cái lá xanh hình chiếc bơi chèo nhỏ ; gọi là kênh Bọ Mắt vì ở đó tụ tập không biết cơ man nào là bọ mắt , đen như hạt vừng , chúng cứ bay theo thuyền từng bầy như những đám mây nhỏ , ta bị nó đốt vào da thịt chỗ nào là chỗ đó ngứa ngáy nổi mẫn đỏ tấy lên ; gọi kênh Ba Khía vì ở đó hai bên bờ tập trung toàn những con ba khía , chúng bám đặc sệt quanh các gốc cây ( Ba khía là một loại còng biển lai cua , càng sắc tím đỏ , làm mắm xé ra trộn tỏi ớt ăn rất ngon)
( Đoàn Giỏi , Đất rừng phương Nam)
? Các sự vật và hiện tượng trên được đặt tên theo cách nào ?
A - Đặt tù ngữ mới để gọi riêng sự vật , hiện tượng đó .
B - Dùng từ ngữ đã có sẵn theo một nội dung mới?
? Tìm 5 ví dụ về những sự vật hiện tượng được gọi tên theo cách dựa vào đặc điểm riêng biệt của chúng?
Bài 5
Tiết 58
Tiếng ViệT :
TỔNG KẾT TỪ VỰNG
( Luyện tập tổng hợp)
Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi .
? Các sự vật và hiện tượng trên được đặt tên theo cách nào ?
A - Đặt từ ngữ mới để gọi riêng sự vật , hiện tượng đó .
B - Dùng từ ngữ đã có sẵn theo một nội dung mới?
? Tìm 5 ví dụ về những sự vật hiện tượng được gọi tên theo cách dựa vào đặc điểm riêng biệt của chúng?
Dùng từ ngữ có sẵn ( kênh , rạch ) với nội dung mới.
Dựa vào đặc điểm của sự vật hiện tượng để đặt tên : kênh Bọ Mắt , kênh Ba Khía , rạch Mái Giầm.
Bài 5
Tiết 58
Tiếng ViệT :
TỔNG KẾT TỪ VỰNG
( Luyện tập tổng hợp)
Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi .
? Các sự vật và hiện tượng trên được đặt tên theo cách nào ?
A - Đặt từ ngữ mới để gọi riêng sự vật , hiện tượng đó .
B - Dùng từ ngữ đã có sẵn theo một nội dung mới?
? Tìm 5 ví dụ về những sự vật hiện tượng được gọi tên theo cách dựa vào đặc điểm riêng biệt của chúng?
Những sự vật hiện tượng đuợc gọi tên theo cách dựa vào đặc điểm riêng biệt:
Cà tím
Mực
Cá kìm
Chè móc câu
Dưa bở
Chuột đồng
Gấu chó
Ớt chỉ thiên
Ong ruồi
Bài 6
Tiết 58
Tiếng ViệT :
TỔNG KẾT TỪ VỰNG
( Luyện tập tổng hợp)
Truyện cười sau đây phê phán điều gì ?
Một ông sính chữ bất chợt lên cơn đau ruột thừa . Bà vợ hốt hoảng bảo con :
Mau đi gọi bác sĩ ngay !
Trong cơn đau quằn quại, ông ta vẫn gượng dậy nói với theo :
- Đừng …đừng gọi bác sĩ , gọi cho bố đốc tờ !

(Theo Truyện cười dân gian)
Bác sĩ – Đốc tờ : đồng nghĩa
=> Phê phán thói sính dùng từ nước ngoài của một số người.
Bài tập củng cố:
Tiết 58
Tiếng ViệT :
TỔNG KẾT TỪ VỰNG
( Luyện tập tổng hợp)
[…] Cái chai không đầu
Mà sao có cổ
Bảo rằng ngọn gió
Thì gốc ở đâu

Răng của chiếc cào
Làm sao nhai được
Mũi thuyền rẽ nước
Thì ngửi cái gì

Cái ấm không nghe
Sao tai lại mọc
Ở trong chiếc bút
Lại có ruột gà
Con tép con tôm
Nằm trong múi bưởi
Ngọn đèn học tối
Thì nở ra hoa

Có mắt đâu mà
Quả na biết mở
Chân bàn chân tủ
Chẳng bước bao giờ

[…] Chẳng phải đùa đâu
Toàn là chuyện thật.

( Quang Huy )
- Phân tích sự thú vị trong các tên gọi được nói đến ?
Nghĩa các tên gọi trên được chuyển nghĩa theo phương thức nào ?
Chỉ ra các phép tu từ có trong bài thơ?
Các tên gọi :
Cổ chai , ngọn gió , răng cào , mũi thuyền , ruột bút , tai ấm , tép bưởi , hoa đèn , mắt na , chân bàn , chân tủ
. => Phương thức ẩn dụ.
Tác giả dựa vào hiện tượng nhiều nghĩa của từ và dùng các từ cùng trường nghĩa : cổ - đầu, ngọn – gốc, răng – nhai, mũi – ngửi , tai – nghe, tép – tôm, hoa – nở, mắt – mở, chân – bước.
cảm ơn các thầy cô giáo và các em học sinh.