Bài 12. Tổng kết về từ vựng (Luyện tập tổng hợp)

TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG
(Luyện tập tổng hợp)
Bài tập 1: So sánh hai dị bản của câu ca dao:
- Râu tôm nấu với ruột bầu
Chồng chan vợ húp gật đầu khen ngon.
- Râu tôm nấu với ruột bù
Chồng chan vợ húp gật gù khen ngon.
Cho biết trong trường hợp này, “gật đầu” hay “gật gù” thể hiện thích hợp hơn ý nghĩa cần biểu đạt? Vì sao?
- gật đầu: cúi đầu xuống rồi ngẩng lên ngay thường dùng để chào hỏi hay tỏ sự đồng ý
- gật gù: gật nhẹ và nhiều lần, biểu thị thái độ đồng tình và tán thưởng.
 Từ “gật gù” phù hợp với ý nghĩa cần biểu đạt: tuy món ăn rất đạm bạc nhưng đôi vợ chồng nghèo ăn rất ngon miệng vì họ biết sẻ chia những niềm vui đơn sơ trong cuộc sống.

Bài tập 1:
Chồng vừa ngồi xem bóng đá vừa nói:
- Đội này chỉ có một chân sút, thành ra mấy lần bỏ lỡ cơ hội ghi bàn.
Vợ nghe thấy thế liền than thở:
- Rõ khổ! Có một chân thì còn chơi bóng làm gì cơ chứ!
Bài tập 2: Nhận xét cách hiểu nghĩa từ ngữ của người vợ trong truyện cười sau:

Bài tập 2: Người vợ không hiểu được cách nói theo lối hoán dụ “chỉ có một chân sút” nghĩa là cả đội bóng chỉ có một cầu thủ giỏi ghi bàn thôi.
Bài tập 3: Các từ vai, miệng, chân, tay, đầu trong đoạn thơ, từ nào được dùng theo nghĩa gốc, từ nào được dùng theo nghĩa chuyển? Chỉ rõ nghĩa nào được hình thành theo phương thức ẩn dụ, nghĩa nào được hình thành theo phương thức hoán dụ?
Áo anh rách vai
Quần tôi có vài mảnh vá
Miệng cười buốt giá
Chân không giày
Thương nhau tay nắm lấy bàn tay
Đêm nay rừng hoang sương muối
Đứng cạnh bên nhau chờ giặc tới
Đầu súng trăng treo.
Bài tập 3: Các từ vai, miệng, chân, tay, đầu trong đoạn thơ, từ nào được dùng theo nghĩa gốc, từ nào được dùng theo nghĩa chuyển? Chỉ rõ nghĩa nào được hình thành theo phương thức ẩn dụ, nghĩa nào được hình thành theo phương thức hoán dụ?
- Những từ được dùng theo nghĩa gốc: miệng, chân, tay
- Từ được dùng theo nghĩa chuyển: vai (hoán dụ), đầu (ẩn dụ)
Bài tập 4: Vận dụng kiến thức đã học về trường từ vựng để phân tích cái hay trong cách dùng từ ở bài thơ sau:
Áo đỏ em đi giữa phố đông
Cây xanh như cũng ánh theo hồng
Em đi lửa cháy trong bao mắt
Anh đứng thành tro, em biết không?
(Vũ Quần Phương, Áo đỏ)
- Trường từ vựng chỉ màu sắc: đỏ, xanh, hồng
- Trường từ vựng chỉ lửa và những sự vật, hiện tượng có liên quan đến lửa: ánh, lửa, cháy, tro
* Cái hay: Các từ thuộc hai trường từ vựng lại có quan hệ chặt chẽ với nhau. Màu áo đỏ của cô gái thắp lên trong ánh mắt chàng trai (và bao người khác)  ngọn lửa. Ngọn lửa đó lan tỏa trong con người anh, làm anh say đắm, ngất ngây (đến mức có thể cháy thành tro) và lan ra cả không gian, làm không gian cũng biến sắc (cây xanh cũng như ánh theo hồng), thể hiện tình yêu mãnh liệt, cháy bỏng, gây ấn tượng mạnh.
Bài tập 4:
“Ở đây, người ta gọi tên đất, tên sông không phải bằng những danh từ mỹ lệ, mà cứ theo đặc điểm riêng biệt của nó mà gọi thành tên. Chẳng hạn như gọi rạch Mái Giầm, vì hai bên bờ rạch mọc toàn những cây mái giầm…(...); gọi là tên Bọ Mắt vì ở đó tụ tập không biết cơ man nào là bọ mắt…(...); gọi là kênh Ba Khía vì ở đó hai bên bờ tập trung toàn những con ba khía (...)”
(Đoàn Giỏi, Đất rừng phương Nam)
Bài tập 5: Đọc đoạn trích sau đây và trả lời câu hỏi (trang 159)
* Các sự vật hiện tượng trong đoạn văn được đặt tên theo cách dùng từ ngữ đã sẵn có theo một nội dung mới.
* Ví dụ khác:
- cà tím, chuột đồng, cá kiếm, trà móc câu, xe cút kít,…
- sông Vàm Cỏ, núi Bà Đen, núi Ba Vì, chùa Một Cột, xã Hố Nai…
* Giải thích
- Cà tím: quả cà tròn màu tím hoặc nửa tím nửa trắng
- Trà móc câu: chè búp ngọn, cánh săn, nhỏ và cong như hình cái móc câu.
- Chuột đồng: chuột sống ngoài đồng ruộng, ở hang thường phá hoại mùa màng.
Bài tập 5: Các sự vật hiện tượng trong đoạn văn được đặt tên theo cách nào? Tìm thêm 5 ví dụ về những sự vật, hiện tượng được gọi tên theo cách dựa vào đặc điểm riêng biệt của chúng.
Bài tập 6: Truyện cười sau đây phê phán điều gì?
Một ông sính chữ bất chợt lên cơn đau ruột thừa. Bà vợ hoảng hốt bảo con:
- Mau đi gọi bác sĩ ngay!
Trong cơn đau quằn quại, ông ta vẫn gượng dậy nói với theo:
- Đừng... đừng gọi bác sĩ, gọi cho bố đốc tờ!
(Theo Truyện cười dân gian).
Bác sĩ là từ mượn của tiếng Hán đã được Việt hóa; “đốc tờ” là từ mượn của tiếng Anh  phê phán thói “sính chữ” chuộng ngoại của một số người.