Vật chất và ý thức

Bài 4: CHỦ NGHĨA DUY VẬT
Ths Bùi Văn Tuyển
Bộ môn: Triết học
SĐT: 0976.226.944
Email: [email protected]

HỌC VIỆN THANH THIẾU NIÊN VIỆT NAM
PHÂN VIỆN MIỀN NAM
KHOA LÝ LUẬN & KHOA HỌC CƠ SỞ
NỘI DUNG CHÍNH
Tồn tại của thế giới và sự thống nhất của thế giới
Vật chất và các hình thức tồn tại của nó
Nguồn gốc, bản chất và kết cấu của ý thức
Tồn tại của thế giới và sự thống nhất của thế giới
Tồn tại của thế giới là tiền đề của sự thống nhất của thế giới
Tính thống nhất vật chất của thế giới
NỘI DUNG CHÍNH
Tồn tại của thế giới và sự thống nhất của thế giới
Tồn tại của thế giới là tiền đề của sự thống nhất của thế giới
NỘI DUNG CHÍNH
II. Vật chất và các hình thức tồn tại của nó
Định nghĩa phạm trù vật chất
Vật chất và vận động
Không gian và thời gian

NỘI DUNG CHÍNH
II. Vật chất và các hình thức tồn tại của nó
Định nghĩa phạm trù vật chất
Vật chất và vận động
Không gian và thời gian

Định nghĩa phạm trù vật chất
Phạm trù cơ bản, nền tảng của chủ nghĩa duy vật, ra đời cách đây 2500 năm, nội dung phát triển qua nhiều giai đọan
- Duy vật cổ đại tìm một nguyên thể ban đầu như nước (Ta-lét ), khí ( A-na-xi-men), lửa (Hê-ra-clít ), nguyên tử (Lơ-síp, Đê-mô-crít )…
- Thế kỷ XVII, XVIII đồng nhất vật chất với khối lượng của vật thể
Mác, Ăng-ghen kế thừa, phát triển quan niệm vật chất nhưng chưa có điều kiện đưa ra định nghĩa đầy đủ
1.1. Quan điểm các nhà triết học trước Mác về vật chất
KIM
MỘC
THỦY
HỎA
THỔ
Quan niệm về "vật chất" Trong lịch sử triết học trước Mác
VẬT CHẤT LÀ NGŨ HÀNH
Cách ngôn của Heraclit:
Thế giới vật chất "Mãi mãi đã, đang và sẽ là ngọn lửa vĩnh viễn đang không ngừng bùng cháy và tàn lụi".
VẬT CHẤT LÀ "LỬA"
VẬT CHẤT LÀ "NGUYÊN TỬ"
ĐEMOCRIT (460-370 tr.CN)
MÔ HÌNH CỦA
VẬT LÝ HỌC HIỆN ĐẠI
SỰ KHỦNG HOẢNG CỦA THẾ GIỚI QUAN DUY VẬT
DỰA TRÊN QUAN NIỆM TRUYỀN THỐNG VỀ NGUYÊN TỬ
Thomson phát hiện ra
electron Năm 1897
Wilhelm Röntgen đã phát hiện ra
tia X vào cuối những năm 1800
1.2. Định nghĩa của Lênin về "vật chất"
VẬT CHẤT LÀ TẤT CẢ NHỮNG GÌ TỒN TẠI KHÁCH QUAN ...

"Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác, đưuợc cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác".
(V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ,
Mátxcơva, 1980, t.18, tr. 151).
1.3. Nội dung cơ bản của định nghĩa
Nội dung 1: Vật chất là cái tồn tại khách quan, độc lập với ý thức con người. (dù con người có nhận thức hay không nhận thức được nó)
Do đó, khi nghiên cứu nội dung này càn phải chú ý cả hai khía cạnh phân biệt nhau nhưng lại gắn bó với nhau: đó là tính trừu tượng và tính cụ thể của vật chất.
+ Nếu chỉ thấy tính trừu tượng, thổi phồng tính trừu tượng, mà quên mất biểu hiện cụ thể của vật chất thì không thấy vật chất đâu cả Î rơi vào chủ nghĩa duy tâm.
+ Ngược lại: nếu chỉ thấy tính cụ thể của vật chất sẽ đồng nhất vật chất với vật thể.
Khắc phục triệt để sai lầm cơ bản của chủ nghĩa duy vật trước Mác quy vật chất vào một dạng cụ thể. Nội dung này trong định nghĩa Lênin đã đưa học thuyết duy vật tiến lên một bước mới, đáp ứng được những đòi hỏi mới do những phát minh mới của khoa học tự nhiên tạo ra.
Cho chúng ta cơ sở khoa học để nhận thức vật chất dưới dạng xã hội, đó là những quan hệ sản xuất, tổng hợp các quan hệ sản xuất là cơ sở hạ tầng, tạo thành quan hệ vật chất, và từ đây làm nảy sinh quan hệ tư tưởng, đó là kiến trúc thượng tầng.
Ý nghĩa nội dung 1
1.3. Nội dung cơ bản của định nghĩa
Nội dung 2: Thực tại khách quan được đem lại cho con người ta trong cảm giác và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác. Với nội dung này, V.I Lênin muốn chỉ rõ:
- Thực tại khách quan (tức vật chất) là cái có trước ý thức, không phụ thuộc vào ý thức, còn cảm giác (tức ý thức) của con người có sau vật chất, phụ thuộc vào vật chất.
- Vật chất là nội dung, là nguồn gốc khách quan của tri thức, là nguyên nhân phát sinh ra ý thức, không có cái bị phản ánh là vật chất thì sẽ không có cái phản ánh là ý thức.
Chống lại mọi luận điệu sai lầm của chủ nghĩa duy tâm (cả khách quan và chủ quan và nhị nguyên luận) là những trường phái triết học cố luận giải tinh thần là cái quyết định mọi sự vật hiện tượng trong thế giới xung quanh.
Ý nghĩa nội dung 2
1.3. Nội dung cơ bản của định nghĩa
Nội dung 3: thực tại khách quan được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh. Với nội dung này, Lênin muốn chứng minh rằng:
- Vật chất tồn tại khách quan, dưới dạng các sự vật hiện tượng cụ thể mà con người bằng các giác quan có thể trực tiếp hoặc gián tiếp nhận biết được.
- Ngoài dấu hiệu tồn tại khách quan, vật chất còn có một dấu hiệu quan trọng khác là tính có thể nhận thức được. Vì vậy, về nguyên tắc, không có đối tượng nào không thể nhận biết được, chỉ có đối tượng chưa nhận thức được mà thôi.
- Thứ nhất: Hoàn toàn bác bỏ thuyết không thể biết;
-Thứ hai: Cổ vũ động viên các nhà khoa học đi sâu vào thế giới vật chất, phát hiện ra những kết cấu mới, những thuộc tính mới cũng như những quy luật vận động và phát triển của thế giới, từ đó, làm giàu thêm kho tàng tri thức của nhân loại.
Ý nghĩa nội dung 3
Tóm lại: định nghĩa vật chất của V.I Lênin bao gồm những nội dung cơ bản sau:
1.Vật chất - là những thực thể tồn tại khách quan bên ngoài ý thức và không phụ thuộc vào ý thức.
2. Vật chất - là cái gây nên cảm giác ở con người khi bằng cách nào đó (trực tiếp hoặc gián tiếp) tác động lên giác quan của con người.
3.Vật chất - là cái mà cảm giác, tư duy, ý thức chẳng qua chỉ là sự phản ánh của nó.
Ý nghĩa phương pháp luận được rút ra trong định nghĩa vật chất của Lênin
Vì vật chất có trước, quyết định ý thức nên trong nhận thức và hoạt động thực tiễn “phải luôn luôn xuất phát từ thực tế, tôn trọng và hành động theo các quy luật khách quan” cụ thể:
+ Phải xuất phát từ điều kiện vật chất khách quan đã và đang có làm cơ sở cho mọi hành động của mình; không được lấy ý muốn chủ quan làm điểm xuất phát.
+ Khi đề ra mục tiêu, nhiệm vụ và các biện pháp thực hiện mục tiêu, nhiệm vụ cho địa phương mình, đơn vị mình, ngành mình, phải nắm chắc tình hình thực tế khách quan thì mới nêu ra mục đích, chủ trương đúng và sẽ đi đến thắng lợi trong hoạt động thực tiễn.
Đảng cộng sản Vịêt nam:Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI,Nxb.Chính trị quốc gia, HN 1987, tr 30
Ý nghĩa phương pháp luận được rút ra trong định nghĩa vật chất của Lênin
Chống thái độ chủ quan, duy ý chí, nóng vội, bất chấp quy luật khách quan, không đếm xỉa đến điều kiện vật chất khách quan, tuỳ tiện, phiến diện, lấy ý muốn, nguyện vọng, cảm tính làm xuất phát điểm cho chủ trương chính sách; hậu quả là đường lối không hiện thực, không tưởng và tất yếu sẽ đi đến thất bại trong hoạt động thực tiễn.
2. Vật chất và vận động
TRÁI ĐẤT - HÀNH TINH XANH CỦA CHÚNG TA
CHỈ LÀ MỘT TRONG NHỮNG HÀNH TINH TRONG HỆ MẶT TRỜI THUỘC GIẢI NGÂN HÀ CỦA VŨ TRỤ
VẬT CHẤT LÀ VÔ CÙNG, VÔ TẬN
TỪ VẬT CHẤT TỰ NHIÊN CHƯA CÓ SỰ SỐNG ......
VẬT CHẤT TỒN TẠI DƯỚI CÁC HÌNH THÁI VÔ CÙNG ĐA DẠNG
...... ĐẾN VẬT CHẤT TỰ NHIÊN
PHÁT SINH, TỒN TẠI SỰ SỐNG VÀ .....
VẬT CHẤT TỒN TẠI DƯỚI CÁC HÌNH THÁI VÔ CÙNG ĐA DẠNG
...... VÀ, SỰ XUẤT HIỆN CON NGƯỜI
VỚI TỔ CHỨC XÃ HỘI LOÀI NGƯỜI .....
VẬT CHẤT TỒN TẠI DƯỚI CÁC HÌNH THÁI VÔ CÙNG ĐA DẠNG
VẬN ĐỘNG VẬT LÝ
E = mc2
Các quá trình biến đổi của
nhiệt, điện, trường, các hạt cơ bản...
Các hình thức vận động của vật chất
VẬN ĐỘNG HÓA HỌC
NaOH + HCl = NaCl + H2O
Fe + H2SO4 = FeSO4 + H2
Sự biến đổi của các chất vô cơ, hữu cơ ...
Các hình thức vận động của vật chất
VẬN ĐỘNG SINH VẬT
Quá trình biến đổi của các cơ thể sống...
Các hình thức vận động của vật chất
VẬN ĐỘNG XÃ HỘI
Sự biến đổi của các quan hệ kinh tế,
chính trị, văn hóa...
nhận định về
thành tựu 20 năm
ĐỔI MỚI
VN THỜI HỘI NHẬP
Các hình thức vận động của vật chất
Mối quan hệ giữa
các hình thức vận động của vật chất
Mối quan hệ giữa các hình thức vận động
và ý nghĩa rút ra từ mối quan hệ giữa các hình thức vận động của vật chất.
Các hình thức vận động khác nhau về chất, trình độ cao thấp khác nhau (tương ứng với từng kết cấu vật chất), nhưng chúng không tách biệt, mà tồn tại trong mối quan hệ tác động lẫn nhau:

- Hình thức vận động cao xuất hiện trên cơ sở các hình thức vận động thấp hơn, và bao giờ cũng chứa đựng các hình thức vận động thấp hơn.

- Mỗi sự vật vật chất có nhiều hình thức vận động khác nhau, nhưng bao giờ cũng được đặc trưng bằng hình thức vân động cao nhất mà nó có. (Vì vậy, không quy hình thức vận động này vào hình thức vận động khác hoặc đánh đồng các hình thức vận động của vật chất.)
Quan điểm về đứng im.
- Đứng im là tương đối, vì đứng im chỉ xẩy ra với một hình thức vận động của sự vật chứ không phải là mọi hình thức vận động.
- Đứng im chỉ là tạm thời vì đứng im chỉ xẩy ra trong thời gian nhất định
- Đứng im chỉ là trạng thái đặc biệt của vận động

Ph. Ănghen: “Các hình thức cơ bản của mọi tồn tại là không gian và thời gian; tồn tại ngoài thời gian thì cũng hết sức vô lý như tồn tại ngoài không gian”
Không gian và thời gian của tồn tại vật chất
3. Không gian và thời gian
Không gian và thời gian của vật chất.
Không gian và thời gian là những hình thức tồn tại của vật chất, không thể có vật chất tồn tại ngoài không gian và thời gian và ngược lại.

- Không gian là sự tồn tại của vật chất về quảng tính (kích thước, quy mô, trật tự cùng tồn tại, vị trí…); Không gian có tính 3 chiều (Dài, rộng, cao)

- Thời gian là độ dài của sự biến hoá, sự vận động của vật chất (nhanh chậm, kế tiếp, chuyển hoá); thời gian có tính 1 chiều (Quá khứ - hiện tại - tương lai)

- Không gian và thời gian vật chất đều có tính chất chung của vật chất: khách quan, vĩnh cửu, vô hạn.
III. Nguồn gốc, bản chất, kết cấu của ý thức
1. Nguồn gốc của ý thức?
a). NGUỒN GỐC TỰ NHIÊN
Bộ não của con người cùng sự tác động
của thế giới khách quan đến nó
a). NGUỒN GỐC TỰ NHIÊN CỦA Ý THỨC
GIỚI TỰ NHIÊN & SỰ PHÁT TRIỂN BỘ NÃO CON NGƯỜI
Hoạt động ý thức chỉ diễn ra trong bộ não người, trên cơ sở các quá trình sinh lý - thần kinh của bộ não.
Ý THỨC CHỈ LÀ
HÌNH THỨC PHÁT TRIỂN CAO CỦA QUÁ TRÌNH TIẾN HÓA
CÁC TRÌNH ĐỘ PHẢN ÁNH VẬT CHẤT
Các trình độ phản ánh của vật chất
Phản ánh lý hoá
Phản ánh
ở giới sinh vật
Phản ánh ý thức
ở con người
Phản ánh
lý hoá là
hình thức phản ánh
đơn giản nhất
đặc trưng cho
giới tự nhiên vô cơ

Tính kích thích

Thể hiện ở thực vật và động vật bậc thấp; là phản ứng trả lời các tác động của môi trường ở bên ngoài có ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình trao đổi chất của chúng.
Các hình thức phản ánh ở giới sinh vật


Phản ánh tâm lý
Là hình thức phản ánh ở các động vật bậc cao khi có hệ thần kinh trung ương xuất hiện
b). NGUỒN GỐC XÃ HỘI CỦA Ý THỨC
LAO ĐỘNG & NGÔN NGỮ
cơ sở xã hội trực tiếp hình thành ý thức ở con người
Lao động
- Hoàn thiện các giác quan và bộ óc người
- Hình thành Ngôn ngữ
- Thông qua lao động, con người ngày càng nhận biết được các thuộc tính và bản chất của sự vật hiện tương trong tự nhiên.


Ngôn ngữ
- Là phương tiện vật chất tạo khả năng tư duy trừu tượng ở con người.
- Là công cụ để giao tiếp xã hội, trao truyền kinh nghiệm, mở rộng và phát triển ý thức con người.
LAO ĐỘNG & NGÔN NGỮ
cơ sở xã hội trực tiếp hình thành ý thức ở con người
Lao động trồng lúa nước từ ngàn đời qua đã đúc rut nên kinh nghiệm quy báu của người Việt Nam
Không có lao động của các nhà khoa học
thì không thể có tri thức khoa học
“Ý thức là hình ảnh chủ quan về thế giới khách quan” (V.I Lênin)

Từ hiểu biết khách quan
đến sáng tạo khách quan qua thực tiễn
2. Bản chất của ý thức?
Bản chất của ý thức?
BẢN TÍNH PHẢN ÁNH SÁNG TẠO CỦA Ý THỨC
Vượt qua phản ánh hiện tượng,
đạt tới khái quát hóa, trừu tượng hóa ... các tồn tại khách quan,
đạt tới phản ánh cái bản chất, quy luật khách quan
THẾ GIỚI
KHÁCH QUAN
PHẢN ÁNH
THÔNG TIN
MÔ HÌNH
LÝ THUYẾT
SÁNG TẠO CỦA Ý THỨC
XUẤT PHÁT
TỪ XU HƯỚNG
VÀ MỤC ĐÍCH
NHẬN THỨC,
GẮN LIỀN
VỚI HOẠT ĐỘNG
THỰC TIỄN
CỦA CON NGƯỜI
SÁNG TẠO
CỦA Ý THỨC
DỰA TRÊN
CƠ SỞ CỦA
SỰ PHẢN ÁNH
VAI TRÒ CỦA Ý THỨC TRONG THỰC TIỄN?
GỚI TỰ NHIÊN THUẦN TÚY & GTN NHÂN TÍNH HÓA
Sự phát triển của tri thức
và ứng dụng trong thực tiễn phát triển công nghiệp

Sự sáng tạo của ý thức thể hiện
ở nhiều khía cạnh khác nhau





Thứ nhất: phản ánh có chọn lọc, phản ánh cái cơ bản, cốt yếu nhất mà con người quan tâm
Thứ hai: không phản ánh nguyên xi, có sự cải tạo, cải biên hiện thực, tạo ra “thiên nhiên thứ hai” cho mình


Thứ ba: có sự phản ánh vượt trước,dự báo tương lai
Vượt qua phản ánh hiện tượng, đạt tới khái quát hóa, trừu tượng hóa ... các tồn tại khách quan,
đạt tới phản ánh cái bản chất, quy luật khách quan
thế giới
khách quan
PHẢN ÁNH
THÔNG TIN
MÔ HÌNH
LÝ THUYẾT
BẢN TÍNH PHẢN ÁNH SÁNG TẠO CỦA Ý THỨC
BẢN TÍNH PHẢN ÁNH SÁNG TẠO CỦA Ý THỨC
Từ hiểu biết khách quan
đến sáng tạo khách quan qua thực tiễn
Nhờ vậy, ý thức có sức mạnh là kim chỉ nam cho hành động.
Bản chất xã hội của ý thức: bao giờ cũng là ý thức của con người, trong những điều kiện xã hội nhất định, nên thời đại khác nhau ý thức khác nhau, thậm chí cùng thời đại, ý thức của tập đòan người này lại khác với tập đoàn khác.
3. Kết cấu của ý thức
Theo chiều ngang : Bao gồm các yếu tố cấu thành như tri thức, tình cảm, niềm tin, lý trí, ý chí…Trong đó tri thức là nhân tố cơ bản, là cốt lõi.
Lát cắt theo chiều dọc: Đó là “lát cắt” theo chiều sâu của thế giới nội tâm con người bao gồm các yếu tố như tự ý thức, tiềm thức, vô thức…
4. Vai trò và tác dụng của ý thức. Ý nghĩa phương pháp luận của mối quan hệ vật chất và ý thức
Mối quan hệ: Vật chất là cái có trước, quyết định, ý thức là cái có sau, bị quyết định, là phản ánh của vật chất. Vật chất quyết định ý thức là nguyên tắc cơ bản của CNDV mác-xít
Sự tác động trở lại của ý thức có vai trò to lớn, nếu không thấy rõ điều này sẽ rơi vào duy vật tầm thường
5. Ý nghĩa của quan điểm duy vật mácxít về mối quan hệ giữa vật chất và ý thức trong nhận thức và cải tạo hiện thực




Trong nhận thức và hoạt động thực tiễn phải xuất phát từ thực tiễn khách quan, căn cứ của mọi hoạt động, tránh những hành động phiêu lưu, bất chấp quy luật.
Một là
Phải phát huy tính năng động, sáng tạo của ý thức để tác động cải tạo thế giới khách quan, đó là vai trò của tinh thần cách mạng, tri thức khoa học, lý luận cách mạng.
Hai là
Dựa vào mối quan hệ giữa vật chất và ý thức anh chị hãy làm sáng tỏ bài thơ trên
Không giam được trí óc
Ðế quốc tù ta, ta chẳng tù
Ta còn bộ óc, ta không lo
Giam người khóa cả chân tay lại
Chẳng thể ngăn ta nghĩ tự do.
                                      Xuân Thủy