Tuyen tuy va tuyen tren than

Giáo dục đạo đức và
sức khoẻ môi trường trong trường học
GS.TS. Lê Văn Khoa
Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, ĐHQG Hà Nội
I. Khái niệm về đạo đức môi trường
Từ đạo đức (ethics) có nguồn gốc từ chữ Hy Lạp "ethos", nghĩa là thói quen hay tập quán. Như vậy, đạo đức là những đức tin, thái độ hoặc chuẩn mực dẫn dắt cách ứng xử của một con người thành thói quen. Con người sinh sống và hoạt động trong các mối quan hệ xã hội, do đó đạo đức xã hội là một trong những biểu hiện quan trọng nhất của bản chất con người.
Đạo đức môi trường là một dạng của đạo đức nói chung. Trong thời đại hiện nay, những hoạt động đang làm biến đổi môi trường nhiều nhất trên phạm vi hành tinh lại là những hoạt động của con người.
Tài nguyên đất là vô hạn hay hữu hạn
Các vấn đề về môi trường đất
Những hoạt động này có thể là hoạt động phá hoại môi trường,
Một sáng kiến thật khôn ngoan !!!
Sự thay đổi khí hậu
hoặc là hoạt động BVMT,
Đạo đức với động vật
nhưng đều có tính chất chung là xuất phát từ những quyết định của con người.
Do đó, trên thế giới đã xuất hiện một luận thuyết mới và đang trở thành trung tâm của nhiều nghiên cứu. Đó là đạo đức môi trường (Environmental Ethics). Đạo đức môi trường (ĐĐMT) chứa đựng những chuẩn mực cần thiết, chúng thống lĩnh hành vi con người đối với thế giới tự nhiên.

Thông thường, những quyết định của con người được đưa ra và thực hiện dựa trên 3 tính năng của con người:
1.Tri thức về môi trường "environmental knowledges";
2.Thái độ đối với môi trường "environmental attitude" và
3. Khả năng hành động cụ thể về môi trường "environmental practice".
Giáo dục và đào tạo về khoa học và công nghệ môi trường giúp con người xây dựng và phát triển tính năng thứ nhất và thứ ba. Giáo dục đạo đức môi trường giúp xây dựng tính năng thứ hai.
Mục tiêu của giáo dục đạo đức môi trường là trên cơ sở một vũ trụ quan và nhân sinh quan nhất định, tạo cho con người có cảm nhận, thái độ và hành vi đúng đắn về những vấn đề môi trường mà họ gặp trong cuộc sống, từ đấy có ý thức, quyết tâm hành động để BVMT.
Bảng 1. Một số khác biệt giữa nhận thức cũ và mới về môi trường.
Lúc tài nguyên hết thì tìm ở đâu
Hoạt động khai thác thổ phỉ
Sản xuất sạch hơn-Nguyên tắc phòng bệnh hơn chữa bệnh



Quá trình
sản xuất
công nghiệp

Industrial Process
Nguyên liệu
Materials
Sản phẩm
Product
Nước thải
Wastewater
Nước
Water
Năng lượng
Energy
Hoá chất
Chemicals
Khí thải
Air emission
Chất thải rắn
Solid waste
SXSH là gì ? (UNEP)
Nông nghiệp - Lâm nghiệp: Hệ thống bền vững
Hố rác di động cho vùng Nông thôn
ĐĐMT thể hiện ra xã hội bằng nếp sống, hành động phải dựa trên sự tự giác của từng người. Sự tự giác này cần được mở đầu, bắt nguồn và không ngừng phát triển và củng cố qua các hình thức giáo dục, từ giáo dục trong gia đình ,nhà trường tới giáo dục trong toàn xã hội.
Đó là tiếp cận giáo dục đạo đức môi trường từ dưới lên, ngay từ bậc học mầm non, mẫu giáo theo tinh thần của đề án "Đưa các nội dung BVMT vào hệ thống giáo dục quốc dân" đã được Thủ Tướng Chính phủ phê duyệt ngày 17/10/2001.
Tiếp cận thứ hai là giáo dục ĐĐMT bằng hoàn cảnh cụ thể là cho con người đối mặt với các "khủng hoảng" môi trường cụ thể như thiếu nước, thiếu đất canh tác, và từ thực tế thay đổi tính cách của họ
Tiếp cận nhẹ nhàng hơn là tiếp cận giáo dục ĐĐMT bằng chuyển đổi tính cách, vừa giáo dục trong mọi tình huống, vừa sử dụng những tình huống khó khăn thực tế về môi trường để làm cho con người nhận thức sâu sắc và chuyển hướng quan niệm về đạo đức của họ.
Hồ Chủ Tịch đã từng nói:
"Dễ mười lần không dân cũng chịu
Khó vạn lần dân liệu cũng xong"
1.Tính lợi ích của DDMT:

Về mặt nguồn gốc tuy đạo đức là một hình thái ý thức xã hội, nhưng đạo đức lại có nguồn gốc sâu xa từ trong cơ sở tồn tại của xã hội- đó là lợi ích. Về mối quan hệ giữa đạo đức và lợi ích đã được một số nhà triết học nổi tiếng như Henvêtiut, Hôn bách... đề cập đến từ thế kỷ XIX. C. Mac trong tác phẩm " Gia đình thần thánh hay sự phê phán có tính chất phê phán" đã viết: Một khi "tư tưởng" tách rời "lợi ích" thì nhất định nó sẽ làm nhục nó. Song cần phải nhấn mạnh rằng, lợi ích ở đây phải được đặt trong mối quan hệ đạo đức, nghĩa là lợi ích về cả hai phía chủ thể và khách thể, chứ tuyệt nhiên không chỉ là lợi ích của chủ thể. Trong mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, thường người ta chỉ quan tâm đến lợi ích của chủ thể- con người mà quyên đi lợi ích của khách thể là thế giới tự nhiên
II. Các đặc điểm của đđMT
Con người tác động vào thiên nhiên theo thang bậc và mức độ khác nhau
2.Tính liên đới giữa lợi ích và giá trị của ĐĐMT:

Theo nghĩa thông thường, giá trị là tất cuả những gì (kể cả vật chất lẫn tinh thần) có khả năng thỏa mãn nhu cầu và phục vụ lợi ích của con người.
Như vậy có nghĩa là giá trị là những gì mang lại lợi ích cho chủ thể.
Tất cả mọi sinh vật, kể cả con người và các thành phần của môi trường, nơi chúng tồn tại đều chứa đựng hai loại giá trị: Giá trị nội tại và giá trị sử dụng . Tất cả những thuộc tính khách quan vốn có trong một thực thể nào đó hợp thành bản chất khách quan của một thực thể đó. Bản chất khách quan này chính là giá trị nội tại của thực thể đó.
3. Đạo đức môi trường trong nền kinh tế thị trường
Kinh tế thị trường không chỉ tấn công vào mối qua hệ gi?a con người với con người, mà còn tấn công rất d? dội vào mối quan hệ gi?a con người với thế giới tự nhiên.
DDMT phương Dông của chúng ta Thiên - Nhân-Hợp nhất, xét cho cùng thời nào cũng đúng. Sự khác nhau cơ b?n gi?a đạo đức Thiên- Nhân - Hợp nhất trước đây và ngày nay được đặt trên cơ sở hoạt động có ý thức của con người, nghĩa là con người cần ph?i hiểu biết sâu sắc nh?ng quy luật của thiên nhiên và biết vận dụng nh?ng quy luật đó vào khai thác và sử dụng nó phục vụ cho sự phát triển của xã hội, chứ không chỉ yêu thiên nhiên v� vẻ đẹp của nó, sống dựa vào thiên nhiên và hoàn toàn phụ thuộc vào nó như hàng ng�n nam qua.
Cần ph?i giáo dục cho học sinh nhận thức được rằng, các nguồn tài nguyên thiên nhiên mãi mãi là vốn quý của s?n xuất xã hội và bất cứ một cơ chế nào, một nền s?n xuất nào và với quy mô nào cũng sẽ không đứng v?ng, một khi đã lạm dụng vào vốn.
Do vậy, điều cốt yếu là ph?i thừa nhận rằng gi?a con người với môi trường thiên nhiên luôn phụ thuộc lẫn nhau và là bộ phận của một thực thể lớn hơn có kh? nang tự điều chỉnh, một "Hệ thống - sự sống tổng thể" nghĩa là môi trường không chỉ là một tài nguyên để khai thác mà còn là một phần của sự sống. Xã hội loài người cần bắt đầu nhận thức rõ hơn về minh và coi vị trí của minh như một thực thể trong tổng thể chung với lợi ích gắn kết, nghĩa là: "Chất lượng môi trường Trái Dất và sức khỏe của nhân loại là không tách rời nhau"
Khái niệm sức khoẻ môi trường
Theo WHO "hiểu theo nghĩa rộng, sức khoẻ môi trường là ảnh hưởng của các nhân tố môi trường đến con người theo khía cạnh sức khoẻ, bệnh tật và thương tật, bao gồm các ảnh hưởng trực tiếp đến con người bởi nhiều tác nhân vật lý, hoá học và sinh học và các ảnh hưởng của môi trường vật lý và xã hội gồm nhà ở, sự phát triển đô thị, giao thông, công nghiệp và nông nghiệp" .
Các yếu tố được xem xét trong sức khoẻ môi trường
Theo báo cáo sức khỏe toàn cầu của WHO năm 2002 và 2003, các yếu tố môi trường tác động đến sức khỏe gồm:
Ô nhiễm không khí trong nhà (Indoor air pollution);
Ô nhiễm không khí đô thị (Outdoor air pollution);
Thiếu nước sạch và điều kiện vệ sinh kém;
Ngộ độc không chủ đích do hóa chất;
Bệnh truyền qua véc-tơ;
Biến đổi khí hậu.
Nước sạch và vệ sinh môi trường
Theo số liệu thống kê của Cục môi trường nam 2005, toàn quốc có 67% dân số được sử dụng nước sạch, trong đó khu vực đBSH có 66%, khu vực Bắc Trung Bộ 61%, Tây Nguyên 52%, đông Nam Bộ 68%, đBSCL 66%. Các nguồn nước sử dụng trong sinh hoạt gồm: nước giếng khơi 47,7%; giếng khoan 24,9%, nước mặt 12,2%, nước máy 9,7%, nước mưa 5,6%:
III. Những quan niệm và nội dung mới trong giáo dục đạo đức môi trường
Nhiều người đã ví von một cách hình ảnh rằng "Con người đã tiến lên phía trước nhưng đã để lại trên dấu chân mình những sa mạc".
ở các nước phương tây trước đây đã tồn tại hai luồng nhận thức về thế giới tự nhiên:
Nhận thức xanh nhạt (light green): Lấy con người làm trung tâm, xem con người có quyền uy tối thượng, là "chúa tể " đối với thế giới ngoài con người, xem thế giới tự nhiên là những thứ vô tri vô giác
Nhận thức xanh đậm (Dark green): do Paul W. Taylor dày công xây dựng và còn được gọi là " đạo đức tôn trọng thiên nhiên" lấy thiên nhiên làm trung tâm
ở phương Đông, đạo đức môi trường truyền thống dựa trên quan niệm "Thiên - nhân hợp nhất". Triết lý sống hài hoà với thiên nhiên là một giá trị vĩnh hằng, là lối sống văn hoá- sinh thái của người Việt nam.
IV. Các nguyên tắc xây dựng ĐĐMT
Cần thiết làm cho học sinh thấy rõ, con người và xã hội loài người là một bộ phận cấu thành không tách rời của giới tự nhiên - một sự sống tổng thể.



Con người
Là công dân sinh thái
(Đạo đức môi trường)
Sinh quyển
IV. Các nguyên tắc xây dựng ĐĐMT
a. Sự khai thác các giá trị sử dụng của thế giới tự nhiên để phát triển kinh tế xã hội là cần thiết và là một yếu tố khách quan của con người. Song sự khai thác đó phải tuân theo nguyên tắc hoạt động của chu trình sinh học hay chu trình trao đổi vật chất, năng lượng và thông tin giữa xã hội con người và tự nhiên.
Các mô hình XHH về NS&VS môi trường
Những mô hình chế biến rác hữu cơ làm phân bón vi sinh, phát triển hầm ủ khí biôga để cải thiện điều kiện vệ sinh môi trường nông thôn phát triển rộng khắp trong toàn quốc
Các mô hình XHH về NS&VS môi trường
Các mô hình XHH về NS&VS môi trường
c. Xây dựng phong cách sống thân môi trường và hài hòa với thiên nhiên.
b. Sự khai thác các giá trị sử dụng của thế giới tự nhiên để phát triển kinh tế xã hội là cần thiết và là một yếu tố khách quan của con người. Song sự khai thác đó phải tuân theo nguyên tắc hoạt động của chu trình sinh học hay chu trình trao đổi vật chất, năng lượng và thông tin giữa xã hội con người và tự nhiên.
Sự tham gia của cộng đồng
IV. Các nguyên tắc xây dựng ĐĐMT
D. Giáo dục đạo đức về sự bình đẳng trong hưởng thụ các nguồn tài nguyên và lợi ích môi trường.
E. Giáo dục đạo đức môi trường trong cơ chế thị trường
f. Giáo dục đạo đức về việc cùng chia sẻ các trách nhiệm
Thi tuyên truyền viên môi trường
Trại hè sinh thái cho học sinh
Sân khấu hoá
IV. Các nguyên tắc xây dựng ĐĐMT
g. Xây dựng phong cách sống thân môi trường và hài hòa với thiên nhiên.
Đạo đức với cây trồng
V. Các định hướng hành động trong
giáo dục đạo đức môi trường
Cần phải quán triệt và thực thi có hiệu quả đề án của Chính phủ về việc "Đưa các nội dung BVMT vào hệ thống giáo dục quốc dân".
Giáo dục xây dựng lối sống tiết kiệm với các nguồn tài nguyên và hợp lý về môi trường
Giáo dục ý thức cùng tham gia và tham gia tích cực.
Giáo dục ĐĐMT là giáo dục một tinh thần sẵn sàng chăm sóc và đồng cảm với mọi người và thế giới tự nhiên
VI. Các nội dung của DDMT
1. Mối quan hệ gi?a con người và môi trường tự nhiên

- Diều chỉnh về mặt nhận thức và hiểu biết thông qua công tác giáo dục, cung cấp thông tin để tạo ra các thay đổi cần thiết trong hành vi và cách ứng xử với thế giới tự nhiên.
- Diều chỉnh cơ cấu dựa vào các điều lệ và luật pháp đòi hỏi ph?i thay đổi hành vi.
2. Xây dựng phong cách mới trong tiêu dùng và lối sống thân MT
Một thực tế khác là gần đây, lối sống của người dân Việt Nam đã có nhiều thay đổi với các đặc điểm:
-Sao chép lối sống tiêu thụ của các nước phát triển, trong đó có nhiều điều không có lợi cho việc tiết kiệm tài nguyên và PTBV. Lối sống tiêu dùng xa hoa, lãng phí ngày càng phổ biến trong nhiều tầng lớp xã hội, đặc biệt là tầng lớp trẻ.
-Khai thác cạn kiệt tài nguyên quý hiếm, nhằm đáp ứng nhu cầu xa xỉ của một số người diễn ra phổ biến.
- Hoá chất thực phẩm, các chất kích thích, hoocmôn tăng trọng được sử dụng ngày càng nhiều.
- Số lượng rượu bia, thuốc lá được s?n xuất, nhập khẩu và tiêu dùng tang lên với tốc độ không tương xứng với mức sống còn thấp của dân cư, trung binh mỗi nam Việt Nam đốt 18.000 tỷ VND thuốc lá, bằng 2 lần tổng kim ngạch xuất khẩu nông s?n của c? nước, tinh trạng nghiện rượu,nghiện thuốc phiện và ma tuý không gi?m đi.
Lối sống không chỉ thể hiện mối quan hệ gi?a con người với nhau mà c? gi?a con người với tự nhiên.
Các định hướng hành động trong GDĐĐMT
1. Cần phải quán triệt và thực thi có hiệu quả đề án của Chính phủ về việc "Đưa các nội dung BVMT vào hệ thống giáo dục quốc dân".
2. Xây dựng ý thức sinh thái - cơ sở của đạo đức môi trường
Như Ph. Angghen đã chỉ rõ, "tất c? cái gi thúc đẩy con người hành động đều tất nhiên ph?i qua đầu óc họ", do vậy, biện pháp có tính chiến lược đầu tiên là ph?i xây dựng ý thức sinh thái, nghĩa là cần ph?i có sự thay đổi cơ b?n trong quan niệm của con người về thế giới tự nhiên, về mối quan hệ gi?a con người và tự nhiên. Không thể tiếp tục gi? mãi triết lý nhân sinh " Nhân định thắng Thiên" mà phaỉ trở về với quan niệm " Thiên-Nhân hợp nhất và " Thiên thời- Địa lợi -Nhân hoà" trong điều kiện phát triển mới của xã hội- điều kiện kinh tế hàng hoá thị trường và công nghiệp hoá, hiện đại hoá. Rõ ràng con người không thể dễ dàng từ bỏ lợi ích của minh, song không thể đối lập lợi ích với sự phát triển, không thể vi lợi ích thiển cận của thế hệ hôm nay mà cướp đi lợi ích và sự phát triển của thế hệ mai sau.
Năm 2002
3. Xây dựng quan niệm mới về sự phát triển:
4. Giáo dục xây dựng lối sống tiết kiệm với các nguồn tài nguyên và hợp lý về môi trường
5. Giáo dục ý thức cùng tham gia và tham gia tích cực
6. Giáo dục ĐĐMT là giáo dục một tinh thần sẵn sàng Chăm sóc và đồng cam với mọi người và thế giới tự nhiên