Tuần 4. Bài ca ngắn đi trên bãi cát (Sa hành đoản ca)

Sa hành đoản ca
( Bài ca ngắn đi trên bãi cát)
Cao Bá Quát
Cao Bá Quát
( 1809- 1855)
I. Vài nét về tác giả
Cao Bá Quát tự là Chu Thần ( 1809- 1855), ngưòi làng Phú Thị, huyện Gia Lâm tỉnh Bắc Ninh, nay thuộc quận Long Biên – Hà Nội
Thời đại: Chế độ phong kiến thời nhà Nguyễn rơi vào khủng hoảng. Vấn đề canh tân đất nước đặt ra bức thiết.
Con người: Ông là nhà nho có tài năng và bản lĩnh, thơ văn ông phê phán mạnh mẽ chế độ phong kiến bảo thủ, lạc hậu. Năm 1853 ông đã từng cùng nhân dân Mĩ Lương , Sơn Tây nổi dậy chống lại triều đình nhà Nguyễn. Năm 1855 trong một trận đánh ông đã hi sinh.
Thơ văn: Ông để lại 1400 bài thơ chữ Hán, hơn 20 bài văn xuôi, một số bài phú Nôm và hát nói.
II- Tìm hiểu bài thơ “ Sa hành đoản ca”
1- Hoàn cảnh sáng tác
Em hãy cho biết hoàn cảnh ra đời của bài thơ?
Có ý kiến cho rằng Cao Bá Quát sáng tác bài thơ này trong những lần vào kinh đô Huế thi Hội phải đi qua những trảng cát mênh mông của Quảng Bình, Quảng Trị, từ đó hình thầnh cấu tứ của bài thơ này.
Có người lại cho rằng ông làm bài thơ trong thời gian tập sự ở Bộ Lễ triều đình Huế.
Dù làm ở thời điểm nào thì bài thơ vẫn thể hiện những ý nghĩa thâm thúy vượt khỏi phạm vi đề tài, gợi mở tâm sự của một lớp kẻ sĩ trên con đường đời.
2- Nội dung và nghệ thuật của bài thơ
Cảm nhận chung: Sau khi đọc xong bài thơ em có những ấn tượng gì? (hình ảnh , âm điệu)
Hình ảnh:Một con đường - bãi cát dài mờ mịt, đầy gian nan
Một người đi đường: mệt nhọc, chán nản, bế tắc nhưng không dừng bước
Bài thơ có âm điệu bi tráng, gợi tả mạnh mẽ tâm trạng con người
Nội dung:

a- Hình ảnh bãi cát dài
- Hình ảnh bãi cát dài được khắc họa như thế nào?
- “Bãi cát dài, lại bãi cát dài
Đi một bước như lùi một bước…
- ” Bãi cát dài bãi cát dài ơi!
Tính sao đây đường bằng mờ mịt
Đường ghê sợ còn nhiều đâu ít?”
- “Đầu gió hơi men thơm quán rượu”,
- Hình ảnh bãi cát dài ẩn chứa những ý nghĩa gì?
a. Hình ảnh bãi cát dài
Ý nghĩa tả thực: Một sa mạc cát mênh mông, nối tiếp nhau vô tận, vừa mờ mịt, nhiều gian truân. Đó là con đường vô cùng khó khăn thử thách ý chí con người.
Ý nghĩa tượng trưng: Hình ảnh bãi cát là biểu tượng cho đường đời, con đường hành đạo của kẻ sĩ trong xã hội phong kiến. (Ý nghĩa khái quát)
+ Đây là con đường vươn tới lý tưởng, đi tìm chân lý của tác giả giữa thời đại rối ren,mờ mịt thòi nhà Nguyễn.
+ Con đường vô cùng gian truân với nhiều thử thách khắc nghiệt bởi những lề lối thi cử lạc hậu, những đảo điên của công lý, quyền lực
+ Sự lệch lạc trong chuẩn giá trị của xã hội đã dễ làm kẻ sĩ lạc lối. (Hơi men quán rượu đầu gió)


b- Người đi đường
“Mặt trời đã lặn đi chưa nghỉ, 
Khách bộ hành nước mắt tuôn rơi! 
Không học được tiên ông phép ngủ
Trèo non , lội suối giận khôn vơi
Xưa nay phường danh lợi
Tất tả trên đường đời
Đầu xóm hơi men thơm quán rượu
Kẻ say vô khối tỉnh bao người?
Bãi cát dài bãi cát dài ơi!
Tính sao đây đường bằng mờ mịt
Đường ghê sợ còn nhiều đâu ít?”
Hình ảnh người đi đường đã được khắc họa và gợi mở tâm trạng như thế nào?
b.1. Hình ảnh người đi: Người đi đường lầm lũi đi trong nhọc nhằn, vất vả -Một kẻ sĩ đi tìm chân lí giữa thời đại rối ren, mờ mịt
* Nhận thức về bản thân:
+ Đầy khát vọng, ý chí, giàu tâm huyết
+ Ý thức sâu sắc về sự khác biệt giữa bản thân và mọi người chung quanh
+ Đang rất mệt mỏi, và cô độc
* Nhận thức về xã hội
+ Thời cuộc rối ren(Đường mờ mịt)
+ Cả một thời đại đang mê muội, lạc lối (người say vô số)
+ Xã hội đầy rẫy những bạo tàn, bất công (đường ghê sợ thì nhiều)
- Nhận thức của kẻ sĩ về bản thân và xã hội
b.2.Tâm trạng người đi:

Về bản thân:
Ông đang giận chính bản thân chưa đủ tài năng để thực hiện chí lớn, để vững bước trên con đường khó khăn.
Ông ao ước có được phép ngủ thần tiên kì diệu để thoát ly thực tế, tiếp tục đi trên con đường chông gai mặc cho mọi gian truân thử thách
+


Về thời thế :
Chán chường, cay đắng trước thực tại. (Cuộc đời đầy bọn hám danh lợi tất tả bon chen mưu sinh, hưởng lợi. Cái bả hư danh như hơi men làm bao người mê muội).
Cảm thấy cô đơn, buồn bã trước cảnh ngộ đơn độc. (người tỉnh thì ít)
Không tránh khỏi những hoài nghi, bế tắc vì sự đơn độc của chính mình (Biết tính sao đây?, hát khúc cùng đường!)Đây là sự hoài nghi đầy tích cực trong thời đại tăm tối của những con người thức dậy trước lúc bình minh



-> Người đi đường không chỉ nhận ra mình cô độc trên đường đời mà còn là đang đi trên con đường cùng không có phương hướng. Sự bế tắc, không tìm thấy lối thoát ấy là bi kịch của cả một thời đại.
-> Câu hỏi tu từ "Anh đứng làm chi trên bãi cát" như là lời tự chất vấn để thúc giục, là tiếng gọi lên đường, khai phá lối đi mới tiến bộ. Đây chính là tầm vóc tư tưởng mới mẻ của Cao Bá Quát.
Tâm sự của kẻ sĩ
Mâu thuẫn tư tưởng hết sức sâu sắc:
+Khát vọng sống cao đẹp (thay đổi thời đại, chấn hưng đất nước) >< hiện thực đen tối mờ mịt ( Thời đại lạc hậu, trì trệ, bạo tàn)
+ Xông pha đi tìm lí tưởng thay đổi thời đại >< Con đường mưu cầu danh lợi tầm thường. (Học và đi thi là con đường thực hiện ý nguyện. Nhưng đỗ đạt và ra làm quan thì cũng sẽ như bao phường danh lợi khác).
Nhân cách, bản lĩnh của kẻ sĩ
Luôn có ý thức đối lập giữa bản thân với đông đảo những kẻ chạy theo danh lợi.
Khinh thường danh lợi, dứt khoát không hoà vào số đông mặc dù mình đơn độc.
Đặt ra những chất vấn nghiêm túc để thúc giục mình dũng cảm tiến lên. Những hoài nghi càng thúc đẩy hơn quyết tâm dấn thân vì lý tưởng đã chọn.
Cái "giận khôn vơi" ở đây càng làm tỏ hiện một Chu Thần với nhân cách cao cả.
Nghệ thuật
Hình ảnh thơ giàu ý nghĩa biểu tượng, dồn nén chiều sâu triết lý.
Lối tự xưng linh hoạt: Khách, Ta , Anh tạo sự gợi mở nhiều tâm trạng khác nhau.
Âm điệu thơ rất ấn tượng in đậm những cảm xúc mãnh liệt: buồn bã nhưng cũng cứng cỏi.
Thể thơ cổ phóng túng dâng tràn cảm xúc
=> Vẻ đẹp hàm súc, dư ba đặc sắc.
Đánh giá chung:
Bài thơ tạo được tứ hay, ý lớn từ hình tượng bãi cát và người đi đường. Đó là hình tượng kẻ sĩ chân chính trên con đường đời đi tìm lí tưởng trong một thời đại rối ren với một tư tưởng canh tân tích cực.
Cảm xúc buồn nhưng đã có những phản kháng âm thầm đối với trật tự đời sống đương thời. Nó cảnh báo một sự thay đổi tất yếu trong tương lai. Thơ Cao Bá Quát sâu sắc và cứng cỏi.

Bài tập
Viết một bài văn ngắn khoảng 400 chữ phát biểu cảm nghĩ của em về nhân cách nhà nho Cao Bá Quát thể hiện trong “Sa hành đoản ca”?