Tuần 16. Thực hành về sử dụng một số kiểu câu trong văn bản

TIẾT 66
THỰC HÀNH VỀ SỬ DỤNG
MỘT SỐ KIỂU CÂU TRONG VĂN BẢN

Củng cố và nâng cao các kiến thức và kĩ năng:
Củng cố và nâng cao kiến thức về một số kiểu câu thường dùng trong tiếng Việt: cấu tạo và tác dụng liên kết ý trong văn bản của chúng.
Biết phân tích và lĩnh hội kiểu câu trong văn bản, biết cách lựa chọn kiểu câu thích hợp để diễn đạt khi nói và viết.
I. DÙNG KIỂU CÂU BỊ ĐỘNG
1. Đọc đoạn trích sau và thực hiện các yêu cầu nêu ở dưới:
Hắn chỉ thấy nhục, chứ yêu đương gì. Không, hắn chưa được một người đàn bà nào yêu cả, vì thế mà bát cháo hành của thị Nở làm hắn suy nghĩ nhiều. Hắn có thể tìm bạn được, sao lại chỉ gây kẻ thù?
(Nam Cao, Chí Phèo)
a. Câu bị động:
Hắn chưa được một người đàn bà nào yêu cả.
Mô hình chung của kiểu câu bị động:
Đối tượng của hành động- động từ bị động (bị, được, phải)-
chủ thể của hành động- hành động.
a. Xác định câu bị động trong đoạn trích.
I. DÙNG KIỂU CÂU BỊ ĐỘNG
1. Đọc đoạn trích sau và thực hiện các yêu cầu nêu ở dưới:
Hắn chỉ thấy nhục, chứ yêu đương gì. Không, hắn chưa được một người đàn bà nào yêu cả, vì thế mà bát cháo hành của thị Nở làm hắn suy nghĩ nhiều. Hắn có thể tìm bạn được, sao lại chỉ gây kẻ thù?
(Nam Cao, Chí Phèo)
b. Chuyển sang câu chủ động:
Chưa một người đàn bà nào yêu hắn cả.
b. Chuyển câu bị động sang câu chủ động
có nghĩa cơ bản tương đương.
Mô hình chung của câu chủ động:
Chủ thể hành động- hành động- đối tượng của hành động.
I. DÙNG KIỂU CÂU BỊ ĐỘNG
1. Đọc đoạn trích sau và thực hiện các yêu cầu nêu ở dưới:
Hắn chỉ thấy nhục, chứ yêu đương gì. Không, hắn chưa được một người đàn bà nào yêu cả, vì thế mà bát cháo hành của thị Nở làm hắn suy nghĩ nhiều. Hắn có thể tìm bạn được, sao lại chỉ gây kẻ thù?
(Nam Cao, Chí Phèo)
c. Hắn chỉ thấy nhục, chứ yêu đương gì. Không, chưa một người đàn bà nào yêu hắn cả, vì thế mà bát cháo hành của thị Nở làm hắn suy nghĩ nhiều. Hắn có thể tìm bạn được, sao lại chỉ gây kẻ thù?
- Nhận xét: Câu không sai nhưng không nối tiếp ý và hướng triển khai của câu đi trước. Vì câu đi trước đang nói về “hắn”, chọn “hắn” làm đề tài. Do vậy, câu tiếp theo nên tiếp tục chọn “hắn” làm đề tài. Muốn thế, cần viết câu theo kiểu câu bị động.

c. Thay thế câu chủ động vào vị trí câu bị động
và nhận xét về sự liên kết ý
ở đoạn văn đã có sự thay thế đó.
I. DÙNG KIỂU CÂU BỊ ĐỘNG
2. Xác định câu bị động trong đoạn trích sau và phân tích tác dụng của kiểu câu bị động về mặt liên kết ý trong văn bản.
Hắn tự hỏi rồi lại tự trả lời: Có ai nấu cho mà ăn đâu? Mà còn ai nấu cho mà ăn nữa! Đời hắn chưa bao giờ được săn sóc bởi một bàn tay “đàn bà”.
(Nam Cao, Chí Phèo)
Câu bị động: Đời hắn chưa bao giờ được săn sóc bởi một bàn tay “đàn bà”.
Tác dụng: Tạo sự liên kết ý với câu đi trước, nghĩa là, tiếp tục đề tài nói về “hắn”.
3. Bài tập về nhà: Viết một đoạn văn về nhà văn Nam Cao, trong đó có dùng câu bị động. Giải thích tác dụng của câu bị động đó.
II. DÙNG KIỂU CÂU CÓ KHỞI NGỮ


THẢO LUẬN NHÓM:
Nhóm 1: Bài tập 1
Nhóm 2: Bài tập 2
Nhóm 3: Bài tập 3
(Sách giáo khoa trang 194- 195)
II. DÙNG KIỂU CÂU CÓ KHỞI NGỮ
1. Đọc đoạn trích sau và thực hiện yêu cầu nêu ở dưới.
Phải cho hắn ăn tí gì mới được. Đang ốm thế thì chỉ ăn cháo hành, ra được mồ hôi thì là nhẹ nhõm người ngay đó mà… Thế là vừa sáng thị đã chạy đi tìm gạo. Hành thì nhà thị may lại còn. Thị nấu bỏ vào cái rổ, mang ra cho Chí Phèo.
(Nam Cao, Chí Phèo)
a. Xác định khởi ngữ và câu có khởi ngữ.
b. So sánh tác dụng trong văn bản (về mặt liên kết ý, nhấn mạnh ý, đối lập ý…) của kiểu câu có khởi ngữ với kiểu câu không có khởi ngữ.
II. DÙNG KIỂU CÂU CÓ KHỞI NGỮ
1. Đọc đoạn trích sau và thực hiện yêu cầu nêu ở dưới.
Phải cho hắn ăn tí gì mới được. Đang ốm thế thì chỉ ăn cháo hành, ra được mồ hôi thì là nhẹ nhõm người ngay đó mà… Thế là vừa sáng thị đã chạy đi tìm gạo. Hành thì nhà thị may lại còn. Thị nấu bỏ vào cái rổ, mang ra cho Chí Phèo.
(Nam Cao, Chí Phèo)
a. Câu có khởi ngữ: Hành thì nhà thị may lại còn.
- Khởi ngữ: Hành.
b. So sánh câu trên (câu có khởi ngữ: “Hành thì nhà thị may lại còn” ) với câu tương đương về nghĩa nhưng không có khởi ngữ: “Nhà thị may lại còn hành”, ta thấy:
- Hai câu tương đương về nghĩa cơ bản: biểu hiện cùng một sự việc.
- Câu có khởi ngữ liên kết chặt chẽ hơn về ý với câu đi trước nhờ sự đối lập giữa các từ gạo và hành (hai thứ cần thiết để nấu cháo hành).
Khởi ngữ là gì? Đặc điểm của khởi ngữ?
- Khởi ngữ là thành phần câu nêu lên đề tài của câu,
là điểm xuất phát của điều thông báo trong câu
- Khởi ngữ có đặc điểm:
+ Luôn luôn đứng đầu câu.
+ Tách biệt với phần còn lại của câu bằng từ thì,
hoặc từ là, hoặc dấu phẩy.
+ Trước khởi ngữ có thể có hư từ còn, về, đối với,…
II. DÙNG KIỂU CÂU CÓ KHỞI NGỮ
2. Lựa chọn câu văn thích hợp nhất để dùng vào vị trí bỏ trống trong đoạn văn sau:
Tôi là con gái Hà Nội. Nói một cách khiêm tốn, tôi là một cô gái khá. Hai bím tóc dày, tương đối mềm, một cái cổ cao kiêu hãnh, như đài hoa loa kèn,[…]
(Theo Lê Minh Khuê, Những ngôi sao xa xôi)

A- Các anh lái xe nhận xét về mắt tôi: “Cô có cái nhìn sao mà xa xăm!”.
B- Mắt tôi được các anh lái xe bảo là: “Cô có cái nhìn sao mà xa xăm!”.
C- Còn mắt tôi thì các anh lái xe bảo: “Cô có cái nhìn sao mà xa xăm!”.
D- Mắt tôi theo lời các anh lái xe là có cái nhìn xa xăm.
II. DÙNG KIỂU CÂU CÓ KHỞI NGỮ
2. Lựa chọn câu văn thích hợp nhất để dùng vào vị trí bỏ trống trong đoạn văn sau:
Tôi là con gái Hà Nội. Nói một cách khiêm tốn, tôi là một cô gái khá. Hai bím tóc dày, tương đối mềm, một cái cổ cao kiêu hãnh, như đài hoa loa kèn,[…]
(Theo Lê Minh Khuê, Những ngôi sao xa xôi)

Chọn phương án C, vì:
Các câu trong đoạn văn đều nói về “tôi”: quê quán, vẻ đẹp thể hiện qua bím tóc, cổ. Cho nên, nếu câu tiếp theo nói về mắt thì cần dùng từ mắt ở đầu câu để biểu hiện đề tài. Nếu dùng phương án A, mạch ý đột ngột chuyển sang đề tài các anh lái xe. Nếu dùng phương án B thì câu văn là câu bị động gây ấn tượng nặng nề. Nếu dùng theo phương án D thì không dẫn được nguyên văn lời các anh lái xe. Cho nên, dùng phương án C là thích hợp nhất.
II. DÙNG KIỂU CÂU CÓ KHỞI NGỮ
3. Xác định khởi ngữ trong mỗi đoạn trích sau và phân tích đặc điểm của khởi ngữ về các mặt:

- Vị trí của khởi ngữ trong câu.
- Dấu hiệu về quãng ngắt (dấu phẩy) hoặc hư từ sau khởi ngữ.
- Tác dụng của khởi ngữ đối với việc thể hiện đề tài của câu, đối với sự liên kết ý với câu đi trước, sự nhấn mạnh ý, sự đối lập ý,...

a. Tôi mong đồng bào ai cũng tập thể dục. Tự tôi, ngày nào tôi cũng tập.
(Hồ Chí Minh, Lời kêu gọi toàn dân tập thể dục)

b. Chỗ đứng chính của văn nghệ là ở tình yêu ghét, niềm vui buồn, ý đẹp xấu trong đời sống thiên nhiên và đời sống xã hội của chúng ta. Cảm giác, tình tự, đời sống cảm xúc, ấy là chiến khu chính của văn nghệ. Tôn- x tôi nói vắn tắt: Nghệ thuật là tiếng nói của tình cảm.
(Nguyễn Đình Thi, Tuyển tập, tập III, NXB Văn học, Hà Nội, 1997)
II. DÙNG KIỂU CÂU CÓ KHỞI NGỮ
3. Xác định khởi ngữ và phân tích đặc điểm của khởi ngữ:

a. Câu thứ hai có khởi ngữ: Tự tôi.
- Vị trí: Ở đầu câu, trước chủ ngữ
- Có quãng ngắt (dấu phẩy) sau khởi ngữ.
- Tác dụng: Nêu một đề tài có quan hệ liên tưởng (giữa đồng bào- người nghe, và tôi- người nói) với điều đã nói trong câu trước.

b. Câu thứ hai có khởi ngữ: Cảm giác, tự tình, đời sống cảm xúc.
- Vị trí: Ở đầu câu, trước chủ ngữ (ấy)
- Có quãng ngắt (dấu phẩy) sau khởi ngữ.
- Tác dụng: Nêu một đề tài có quan hệ với điều đã nói trong câu đi trước: tình ở yêu ghét, niềm vui buồn, ý đẹp xấu
III. DÙNG KIỂU CÂU CÓ TRẠNG NGỮ CHỈ TÌNH HUỐNG




THI GIẢI BÀI TẬP NHANH
III. DÙNG KIỂU CÂU CÓ TRẠNG NGỮ CHỈ TÌNH HUỐNG
1. Đọc đoạn trích và trả lời câu hỏi.
Đáp án:
a. Phần in đậm nằm ở vị trí đầu câu.
b. Phần in đậm có cấu tạo là cụm động từ.
c. Chuyển: Bà già kia thấy thị hỏi, bật cười.
- Nhận xét: Sau khi chuyển, câu có hai vị ngữ, hai vị ngữ đó cùng có cấu tạo là các cụm động từ, cùng biểu hiện hoạt động của môt chủ thể là Bà già kia. Nhưng viết theo kiểu câu có một cụm động từ ở trước chủ ngữ thì câu nối tiếp về ý rõ ràng hơn với câu trước đó.
III. DÙNG KIỂU CÂU CÓ TRẠNG NGỮ CHỈ TÌNH HUỐNG
2. Lựa chọn câu phù hợp vào vị trí để trống trong đoạn văn.
Đáp án:
Tác giả lựa chọn câu ở phương án C, vì:
- Kiểu câu ở phương án A (có trạng ngữ chỉ thời gian khi). Nếu như vậy thì sự việc ở câu này và câu trước đó như xa nhau, cách một quãng thời gian.
- Kiểu câu ở phương án B (câu có hai vế, đều có đủ chủ ngữ và vị ngữ) . Kiểu câu này lặp lại chủ ngữ (Liên) không cần thiết, gây cho câu văn ấn tượng nặng nề.
- Kiểu câu ở phương án D (câu có 1 chủ ngữ và 2 vị ngữ). Kiểu câu này không tạo được mạch liên kết ý chặt chẽ với câu trước.
Chỉ có kiểu câu C vừa đúng ý, vừa liên kết chặt chẽ, vừa mềm mại uyển chuyển.

III. DÙNG KIỂU CÂU CÓ TRẠNG NGỮ CHỈ TÌNH HUỐNG
3. Đọc đoạn trích và thực hiện theo yêu cầu.
Đáp án:
a. Trạng ngữ: Nhận được phiến trát của Sơn Hưng Tuyên đốc bộ đường (câu đầu)
b. Đây là câu đầu văn bản nên tác dụng của trạng ngữ này không phải là liên kết văn bản, cũng không phải là thể hiện thông tin đã biết, mà là phân biệt tin thứ yếu (thể hiện ở phần phụ đầu câu) với tin quan trọng (thể hiện ở phần vị ngữ chính của câu: quay lại hỏi thầy thơ lại giúp việc).
IV. TỔNG KẾT VỀ VIỆC SỬ DỤNG BA KIỂU CÂU TRONG VĂN BẢN
1. Thành phần chủ ngữ trong kiểu câu bị động, thành phần khởi ngữ và thành phần trạng ngữ chỉ tình huống đều chiếm vị trí đầu câu.
2. Các thành phần kể trên thường thể hiện nội dung thông tin đã biết từ những câu đi trước trong văn bản, hay thể hiện một nội dung dễ dàng liên tưởng từ những điều đã biết ở những câu đi trước, hoặc một thông tin không quan trọng.
3. Vì vậy, việc sử dụng những kiểu câu bị động, câu có thành phần khởi ngữ, câu có trạng ngữ chỉ tình huống có tác dụng liên kêt ý, tạo mạch lạc trong văn bản.
Tác dụng của những kiểu câu bị động,
câu có thành phần khởi ngữ,
câu có trạng ngữ chỉ tình huống trong văn bản?

Các thành phần kể trên thường thể hiện
những nội dung thông tin gì?

Thành phần chủ ngữ trong kiểu câu bị động,
thành phần khởi ngữ và thành phần trạng ngữ chỉ tình huống
chiếm vị trí nào trong những kiểu câu chứa chúng?