Tuần 13. Chí Phèo

Nêu những nội dung chính trong quan điểm sáng tác của Nam Cao ?
Chí Phèo
-Nam Cao-

I. TÌM HIỂU CHUNG
1. Xuất xứ nhan đề
- “Chí Phèo” là một trong những truyện ngắn đặc sắc nhất của Nam Cao giai đoạn trước cách mạng, ra đời năm 1941
- Nhan đề:
+ “Cái lò gạch cũ”
+ Nhà xuất bản tự ý đổi tên thành “Đôi lứa xứng đôi”
+ “Chí Phèo”

Tác phẩm thuộc giai đoạn sáng tác nào của Nam Cao?
Em biết gì về những nhan đề của tác phẩm?
2. Đề tài và chủ đề
- Tác phẩm viết về đề tài người nông dân.
- Một số tác phẩm có cùng đề tài: Lão Hạc, Lang Rận, Dì Hảo . . .

Tác phẩm viết về đề tài nào? Kể tên một số tác phẩm có cùng đề tài của Nam Cao?
- Đây không phải là đề tài mới. Trước Nam Cao đã có những nhà văn viết và thành công ở đề tài này
- Nam Cao đã tìm ra một hướng khai thác mới: khắc họa sự áp bức về mặt nhân cách
- Chủ đề: Tác phẩm phản ánh sâu sắc một hiện tượng phổ biến trong xã hội nông thôn Việt Nam trước cách mạng tháng Tám: người nông dân bị hủy hoại cả nhân hình lẫn nhân tính.


Hãy nêu chủ đề của tác phẩm?
- Vị trí: Với tác phẩm này Nam Cao đã khẳng định được tài năng của mình
+ Tác phẩm được coi là một kiệt tác của văn xuôi Việt Nam hiện đại.
3. Nhân vật
- Những nhân vật trong tác phẩm: Chí Phèo, Bá Kiến, Thị Nở, Lí Cường, các bà vợ Bá Kiến, bà cô Thị Nở, Tự Lãng . . .
* Nhân vật chính: Chí Phèo, Bá Kiến

Tác phẩm có vị trí như thế nào trong sự nghiệp sáng tác của Nam Cao cũng như sự phát triển của văn học hiện thực phê phán giai đoạn 1930-1945?
Hãy kể tên những nhân vật trong tác phẩm và xác định nhân vật chính?
II. ĐỌC HIỂU TÁC PHẨM
1. Hình tượng nhân vật Chí Phèo
- Tìm hiểu nhân vật Chí Phèo dựa trên bốn sự kiện quan trọng:
+ Quãng đời lương thiện
+ Chí Phèo bị đẩy vào con đường cùng không lối thoát
+ Cuộc gặp gỡ với Thị Nở và khát khao lương thiện
+ Bi kịch của chí Phèo khi bị cự tuyệt làm người lương thiện
Có thể tìm hiểu nhân vật Chí Phèo dựa trên những sự kiện quan trọng nào trên đường đời?
a. Quãng đời lương thiện
- Quãng đời lương thiện của Chí Phèo được đánh dấu trongkhoảng thời gian từ lúc hắn được sinh ra cho đến năm 20 tuổi
- Chí Phèo là một đứa con hoang bị bỏ rơi giữa cảnh màn trời chiếu đất
+ Một anh đi thả ống lươn nhặt đươc Chí “trần truồng và xám ngắt trong một váy đụp để bên cái lò gạch bỏ không” . . .

Quãng đời lương thiện của Chí Phèo được đánh dấu bằng khoảng thời gian nào?
Chí Phèo đã ra đời như thế nào?
 Chí Phèo ngay từ lúc mới lọt lòng đã bị vứt ra ngoài lề xã hội
Chí Phèo lớn lên đi ở hết nhà này đến nhà khác. Sự đùm bọc của những tấm lòng đầy nhân nghĩa ấy đã nuôi Chí thành một anh cố nông hiền lành trong sáng. Năm 20 tuổi Chí làm canh điền cho nhà Lí Kiến.
- Chí Phèo có những mơ ước rất bình dị: “có một gia đình nho nhỏ, chồng cuốc mướn cày thuê, vợ dệt vải . . .”
- Chí Phèo là người hiền lành trong sáng, biết thế nào là vinh là nhục.


Em nhận xét gì về hoàn cảnh xuất thân ấy?
LÒ GẠCH
Chí Phèo đã lớn lên như thế nào?
Hắn đã ước mơ điều gì?
Chỉ là một mơ ước nhỏ nhoi song Chí Phèo đã không thực hiện được. Chỉ vì ghen tuông mà Lí Kiến đã đẩy Chí Phèo đi ở tù.
b. Chí Phèo bị đẩy vào con đường cùng không lối thoát
- Vào tù là cái mốc lớn đánh dấu một bước quan trọng trong cuộc đời của Chí Phèo, nó gắn liền với sự đổi thay của tính cách con người.

Con người lương thiện ấy có thực hiện được mơ ước của mình không?
Theo em, sự kiện bị đi ở tù đã tác động như thế nào tới cuộc đời Chí Phèo?
- Chí Phèo đã bị nhà tù thực dân làm biến đổi cả nhân hình lẫn nhân tính:
+ Sự thay đổi nhân hình:
 Cái đầu cạo trọc lốc, răng trắng hớn
 Cái mặt thì đen mà rất cơng cơng
 Tay và ngực chạm trổ rồng phượng.
=> Ngoại hình của Chí Phèo là ngoại hình của một kẻ côn đồ, một thằng “săng đá”. Hắn trở nên xa lạ với dân làng Vũ Đại và với chính bản thân mình.

Nhà tù ấy đã khiến Chí Phèo thay đổi như thế nào?
Ngoại hình của Chí Phèo là ngoại hình của một kẻ như thế nào?
+ Sự thay đổi về nhân tính
 Nhân tính thể hiện qua tiếng chửi:
* Chí Phèo chửi tất cả: chửi trời, chửi đời, chửi cả làng Vũ Đại, chửi cha đứa nào không chửi nhau với hắn, chửi đứa nào đẻ ra hắn
* Có lẽ đây không chỉ đơn thuần là tiếng chửi của một người say. Đằng sau cái vẻ như muốn gây sự với tất cả ấy là một niềm khao khát được giao tiếp với đồng loại, kể cả là được người ta chửi lại mình

Ngay ở đầu tác phẩm nhân tính của Chí Phèo đã được tác giả khắc họa qua yếu tố nào?
Theo em, đây có đơn thuần là tiếng chửi của người say hay không?
* Tất cả dân làng “không ai lên tiếng cả”, như vậy có nghĩa là: họ không thèm đáp lại Chí, không thèm giao tiếp với Chí. Họ không thừa nhận hắn, không coi hắn là người.
- Nhân tính của Chí Phèo còn được tác giả khắc họa sâu sắc qua sự việc Chí Phèo đến nhà Bá Kiến để rạch mặt ăn vạ.


Dân làng đã phản ứng lại với tiếng chửi của hắn như thế nào? Cách xử sự ấy nói lên điều gì?
Sự thay đổi nhân tính của Chí Phèo còn được khắc họa qua sự việc nào nữa?
* Chí Phèo đến nhà Bá Kiến nhằm mục đích trả thù. Đó là một hành động tiêu cực và manh động song nó thể hiện được sự tỉnh táo của Chí Phèo. Chí Phèo đã xác định rõ kẻ thù của mình.
* Chí Phèo đã hoàn toàn bị thất bại bởi sự xảo quyệt và lọc lõi của Bá Kiến.
* Nguy hiểm nhất là Chí Phèo đã bị kẻ thù lợi dụng mà không biết.
* Chí Phèo trở thành tay sai đắc lực của Bá Kiến – “Con quỷ dữ của làng Vũ Đại” và sống triền miên trong cơn say.

Lần này, Chí Phèo đến nhà Bá Kiến để làm gì? Đánh giá về hành động này?
Kết quả của lần này ra sao? Và nguy hiểm hơn, Chí Phèo đã bị rơi vào cái bẫy nào của Bá Kiến?
Xã hội thực dân nửa phong kiến lúc bấy giờ là một xã hội tàn bạo đã đẩy những người nông dân hiền lành đến bước đường cùng, biến họ trở thành những tên lưa manh. Hình tượng Chí Phèo còn có giá trị tố cáo sâu sắc ở chỗ: đây là một hiện tượng khá phổ biến, có tính quy luật ở nông thôn xưa
Qua đây em có nhận xét như thế nào về xã hội thực dân nửa phong kiến lúc bấy giờ?
Trong xã hội ấy, hiện tượng Chí Phèo có phải là hiện tượng cá biệt không?
c. Cuộc gặp gỡ với Thị Nở và khát khao trở về làm người lương thiện
- Cuộc gặp gỡ với Thị Nở đã trở thành bước ngoặt quan trọng trong cuộc đời của Chí Phèo.
- Thị Nở là một người đàn bà “xấu ma chê quỷ hờn” ở làng Vũ Đại, dở hơi không chồng, sống cùng một bà cô “cũng không chồng như Thị”

Theo em, cuộc gặp gỡ với Thị Nở có vai trò như thế nào trong cuộc đời của Chí?
Em biết gì về nhân vật Thị Nở?
- Trong một đêm “rười rượi những trăng”, Chí Phèo say rượu đã gặp Thị Nở - người đàn bà dại dột “nằm ềnh ệch mà ngủ ngay gần nhà hắn”
- Nếu như ban đầu, Thị Nở chỉ khơi dậy cái bản năng ở Chí Phèo thì sau đó sự chăm sóc giản dị đầy ân tình của thị đã làm thức tỉnh bản chất lương thiện của Chí Phèo

Chí Phèo và Thị Nở đã gặp nhau trong hoàn cảnh nào?
Cuộc gặp gỡ ấy đã làm thay đổi điều gì ở Chí?
- Đi theo tiếng gọi cảm động của tình yêu, Chí đã bước những bước non nớt về với con người - những bước đi tỉnh táo đầu tiên sau một cơn say dài
+ Lần đầu tiên sau bao nhiêu năm, Chí Phèo mới lại nghe thấy những âm thanh của cuộc sống
+ Chí Phèo nhớ về quá khứ, về những ước mơ xa xôi ngày xưa
+ Chí Phèo lo cho tương lai: hắn sợ đói rét, ốm đau, và nhất là cô độc
 Lần đầu tiên Chí Phèo tỉnh táo để tự ý thức về thân phận mình.
Sự thức tỉnh ấy đã được tác giả miêu tả như thế nào sau cái đêm Chí Phèo gặp Thị Nở?
- Bát cháo hành đầy nghĩa tình của Thị Nở đã làm Chí Phèo ngạc nhiện và xúc động, lần đầu tiên “hắn được chăm sóc bởi một bàn tay đàn bà”
- Chí bỗng nhận ra rằng cuộc sống lương thiện thật đáng yêu, “hắn thèm lương thiện”, hắn muốn làm thành một đôi với Thị Nở và tin rằng “Thị Nở sẽ mở đường cho hắn” để về với mọi người
Bát cháo hành của Thị Nở đã tác động tới Chí Phèo ra sao? Từ mối tình này, Chí Phèo đã mơ ước điều gì?
=> Tác giả muốn gửi tới người đọc một thông điệp: người nông dân trong xã hội cũ dù có bị vùi dập, bị bóc lột cả nhân hình, nhân tính vẫn âm ỉ bản chất tốt đẹp bên trong. Chỉ cần một chút tình thương, bản chất ấy sẽ thức tỉnh. Đây là tư tưởng nhân đạo sâu sắc và mới mẻ của Nam Cao
Qua việc miêu tả sự thức tỉnh của Chí Phèo, tác giả muốn nói điều gì?
d. Bi kịch đau xót của Chí Phèo khi bị cự tuyệt quyền làm người
- Con đường trở lại làm người của Chí Phèo vừa mở ra trước mắt đã bị đóng sầm lại. Bà cô Thị Nở không muốn cho cháu mình lấy Chí Phèo.
=> Đây là quá trình diễn biến tâm trạng phức tạp: Chí ngạc nhiên vì sao mọi người không chấp nhận Chí. Chí chợt hiểu một người như Thị Nở mà vẫn không chấp nhận Chí. Chí thức tỉnh  hi vọng  thất vọng  đau đớn  phẫn uất  tuyệt vọng
Mơ ước được trở lại làm người lương thiện của Chí Phèo có thực hiện được không? Vì sao?
Vì thành kiến. Bà cô Thị Nở chính là đại diện của thành kiến dân làng đối với Chí: mọi người quen coi Chí Phèo là một tên lưu manh, một con quỷ dữ nên khi linh hồn trở về với anh thì không có ai nhận ra. Một lần nữa Chí Phèo bị ruồng bỏ phũ phàng.
Tại sao mọi người không chấp nhận Chí?
- Thực tế xã hội đã đặt hắn trước hai con đường: muốn sống thì tiếp tục làm quỷ dữ, hoặc là chết để được làm người. Trong đau đớn, Chí Phèo lại tìm đến rượu nhưng càng uống càng tỉnh, không nghe mùi rượu mà lại “thoang thoảng mùi cháo hành”
-Lúc đầu, Chí Phèo định đi đến nhà Thị Nở song có lẽ tiềm thức đã đưa Chí đến đúng nhà kẻ thù của mình: Bá Kiến. Chí Phèo đã đâm chết Bá Kiến và tự sát
Giờ đây, thực tế đã đặt chí Phèo trước mấy con đường? Chí đã quyết định như thế nào?
- Đây chính là một hành động lấy máu rửa thù của người nông dân cùng khổ đã uất ức vùng lên, vùng lên một cách cô độc và tuyệt vọng. Chí đã chết trên ngưỡng cửa trở về cuộc sống.
- Qua đây Nam Cao đã khái quát một hiện thực đau lòng của xã hội: những kẻ khốn cùng, khi muốn tồn tại thì phải lưu manh, lúc muốn sống tử tế thì phải chết -> đó là một quy luật tàn bạo
Em đánh giá như thế nào về hành động của Chí Phèo? Chi tiết này giúp chúng ta hiểu thêm gì về xã hội lúc bấy giờ?
- Trong xã hội vô nhân đạo ấy, hiện tương Chí Phèo chưa kết thúc. Chí Phèo bố chết, rất có thể sẽ lại có một Chí Phèo con ra đời và lặp lại cuộc đời bị kịch của Chí Phèo bố, bắt đầu từ “cái lò gạch cũ”.
Và hiện tượng Chí Phèo đã kết thúc chưa?
2. Hình tượng nhân vật Bá Kiến
Bá Kiến là một điển hình sắc nét đại diện cho tầng lớp địa chủ cường hào, ác bá ở nông thôn Việt Nam giai đoạn trước cách mạng.
Hình tượng nhân vật này được tác giả khắc họa qua hai phương diện: ngoại hình bên ngoài và bản chất bên trong
Nhân vật Bá Kiến đại diện cho tầng lớp nào trong xã hội cũ? Nhân vật này được tác giả xây dựng trên những phương diện nào?
- Tác giả không miêu tả cụ thể về nét mặt, dáng người của Bá Kiến mà chỉ khắc họa bằng hai yếu tố: tiếng cười Tào Tháo và tiếng quát rất sang
Về ngoại hình của Bá Kiến, tác giả chủ yếu khắc họa yếu tố nào?
- Tiếng cười của Bá Kiến “nhạt” nhưng lại “giòn giã”, tiếng quát thì nhẹ nhàng nhưng đầy uy lực. Hai yếu tố ấy đã hé mở cho ta thấy đây là một kẻ nham hiểm, khôn khéo và xảo quyệt.
- Khi Chí Phèo đến ăn vạ, bá Kiến đã khôn khéo “trị gia” trước bằng việc quát mắng mấy bà vợ rồi quát Lí Cường. Bằng giọng dịu hơn, Bá Kiến đã dẹp hết đám đông
Em suy nghĩ như thế nào về tiếng cười và tiếng quát của Bá Kiến? Bản chất ấy thể hiện như thế nào trong lần đầu Chí Phèo đến nhà Bá Kiến?
- Bá Kiến đã “xử nhũn”, đã trị kẻ thù của mình bằng mật ngọt: đến gần, nhẹ nhàng lay gọi, hỏi han an ủi.
- Bá Kiến đã chinh phục, mua chuộc Chí Phèo làm Chí mất hết ý thức và tinh thần phản kháng lúc đầu. Chỉ bằng vài đồng bạc và những lời ngọt ngào, con cáo già xảo quyệt ấy đã biến Chí Phèo từ kẻ thù thành tay sai đắc lực cho mình
=> Bá Kiến là một tên gian hùng, cơ trí trong cách dùng người.
Bá Kiến đã đối xử với Chí Phèo như thế nào? Cách xử nhũn ấy đã giúp Bá Kiến thực hiện mục đích gì?
- Việc Bá Kiến bị Chí Phèo đâm chết là một kết cục xứng đáng dành cho hắn “nợ máu phải trả bằng máu”. Và cũng như Chí Phèo, tác giả khẳng định: những tên cường hào như Bá Kiến chưa hết ở nông thôn Việt Nam trước cách mạng tháng Tám “tre già măng mọc, thằng ấy chết, còn thằng khác”
Hãy nhận xét về kết cục của Bá Kiến?
III. TỔNG KẾT
- Nghệ thuật: thành công khi xây dựng nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển hình, miêu tả đặc sắc diễn biến tâm lí nhân vật, cốt truyện hấp dẫn, tình tiết đầy kịch tính, kết cấu mới mẻ, không theo trình tự thời gian.
- Nội dung: tác phẩm mang giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo sâu sắc, mới mẻ
Hãy khái quát giá trị nghệ thuật và nội dung của tác phẩm?