Tuần 10. Đất nước (Nguyễn Khoa Điềm)

(Trích trường ca Mặt đường khát vọng)
NGUYỄN KHOA ĐIỀM
TÌM HIỂU CHUNG:
1/ Tác giả:
- Là thế hệ nhà thơ trưởng thành trong kháng chiến chống Mĩ.
- Nguyễn Khoa Điềm có một phong cách thơ lạ, độc đáo, luôn có sự hoà quyện giữa cảm xúc và trí tuệ.
2/ Các tác phẩm chính:
- Đất ngoại ô (thơ, 1972)
- Mặt đường khát vọng (trường ca, 1974)
- Ngôi nhà có ngọn lữa ấm (thơ, 1986)
- Thơ Nguyễn Khoa Điềm (tuyển chọn, 1990)
- Cõi lặng (thơ, 2007)
3/ Trường ca “Mặt đường khát vọng”:
- Nơi sáng tác: ở chiến khu Trị- Thiên năm 1971.
- Kết cấu: gồm chín chương.
- Nội dung: nói về vấn đề lớn của dân tộc nhân dân- đất nước.
4/ Đoạn trích “Đất nước”:
- Vị trí đoạn trích: ở phần đầu – chương V của trường ca “Mặt đường khát vọng”.
- Hình thức của đoạn trích: như một bài thơ trọn vẹn.
- Cảm xúc chủ đạo: cảm nhận về đất nước của nhà thơ “Đất nước của nhân dân - của ca dao thần thoại”.

II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN:

1/ Cảm nhận về đất nước:
(từ dòng 1 – dòng 42)
2/ Nhận thức về đất nước:
( từ dòng 43 – dòng 89)
a. Cảm nhận về đất nước bằng những gì gần gũi, thân thiết, bình dị trong cuộc sống của con người Việt Nam: (từ dòng 1 – dòng 9)
1/ Cảm nhận về đất nước:
b. Cảm nhận đất nước qua các phương diện địa lí- lịch sử: (từ dòng 10 đến dòng 29)
c. Đất nước hoá thân trong mỗi con người: (từ dòng 30- dòng 42)
a. Cảm nhận về đất nước bằng những gì gần gũi, thân thiết, bình dị trong cuộc sống của con người Việt Nam: (từ dòng 1 – dòng 9)
Đất nước qua truyền thống văn hoá của dân tộc:
Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa…” mẹ thường hay kể.
Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn
Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc
+ Cách dùng điệp ngữ “Đất Nước” (viết hoa tình cảm yêu thương tự hào về đất nước).
+ Hình ảnh thơ giàu liên tưởng đất nước có từ lâu đời- gắn liền với những tập tục, với truyền thống văn hoá của dân tộc.
Đất nước qua cuộc sống sinh hoạt đời thường của nhân dân:
Tóc mẹ thì bới sau đầu
Gợi lại cội nguồn dân tộc, không bao giờ bị ngoại lai, dù trải qua hàng ngàn năm Bắc thuộc.
Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn
Đất nước cũng hình thành từ những thành ngữ nói về lối sống giàu tình nặng nghĩa.
Cái kèo, cái cột thành tên
Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng
Hình ảnh thơ gợi tả cuộc sống lao động cần cù, vất vả của nhân dân.
=> Cách cảm nhận về Đất nước mới lạ, độc đáo: Đất nước là cái nôi nuôi dưỡng cuộc sống tinh thần, tình cảm của con người Việt Nam từ lúc ấu thơ cho đến khi trưởng thành. Đất nước luôn gắn liền với những kỉ niệm tình yêu giản dị- trong sáng.
b. Cảm nhận đất nước qua các phương diện địa lí- lịch sử: (từ dòng 10 đến dòng 29)
Ở phương diện địa lí:
Đất nước là không gian gần gũi, gắn bó với mỗi người.
Đất là nơi anh đến trường
Nước là nơi em tắm
Đất nước là nơi ta hò hẹn
Đất nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm
Đất nước còn là núi sông rừng bể yêu quý qua làn điệu dân ca trữ tình.
Đất là nơi “con chim trời phượng hoàng bay về hồn núi bạc”
Nước là nơi “con cá ngư ông móng nước biển khơi”
Cách tách hai từ “đất- nước” rồi lại hợp lại tạo nên những hình ảnh đất nước vừa cụ thể, gần gũi lại vừa khái quát thiêng liêng.

Ở phương diện lịch sử:
Từ thuở sơ khai qua truyền thuyết Con Rồng Cháu tiên
Đất là nơi chim về
Nước là nơi rồng ở
Lạc Long Quân và Âu Cơ
Đẻ ra đồng bào ta trong bộc trứng
Đất nước còn là không gian sinh tồn của dân tộc qua các thế hệ.
Những ai đã khuất
Những ai bây giờ
Dặn dò con cháu chuyện mai sau
Tất cả đều ý thức sâu sắc về cội nguồn, không được quên cội nguồn dân tộc.
Hằng năm ăn đâu làm đâu
Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ.
Đất nước là chiều dài lịch sử, bề dày của thời gian, cội nguồn của dân tộc…
=> Niềm tự hào và tình yêu đất nước thiết tha của nhà thơ.

c. Đất nước hoá thân trong mỗi con người: (từ dòng 30- dòng 42)
Trong anh và em hôm nay
Đều có một phần Đất Nước
Đất nước đã hoá thân vào mỗi người thành máu thịt, tâm hồn, nếp sống và cách nghĩ.
Khi hai đứa cầm tay
Đất Nước trong chúng ta hài hoà nồng thắm
Khi chúng ta cằm tay mọi người
Đất Nước trọn vẹn, to lớn
Đất nước là sự thống nhất hài hoà giữa tình yêu đôi lứa với tình yêu Tổ quốc, giữa cá nhân với cộng đồng.
Mai này con ta lớn lên
Con sẽ mang Đất Nước đi xa
Đến những tháng ngày mơ mộng
Đất nước còn là sự thống nhất hài hoà giữa các thế hệ; còn là niềm tin mãnh liệt vào tương lai tươi sáng.

Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình
Phải biết gắn bó và san sẻ
Phải biết hoá thân cho dáng hình xứ sở
Làm nên Đất Nước muôn đời…

Thể hiện trách nhiệm của mỗi người, phải gìn giữ bồi đắp cho đất nước bền vững muôn đời.

=> Mối quan hệ giữa đất nước với ý thức trách nhiệm của mỗi thành viên trong cộng đồng, đồng thời đó cũng là bức thông điệp gửi đến thế hệ sau.
2/ Nhận thức về đất nước:
b. Nhân dân gìn giữ văn hoá và bảo vệ đất nước: (dòng 55– dòng 79)
c. “Đất Nước này là Đất Nước Nhân Dân”: (dòng 80- dòng 89)
a. Tất cả gắn liền với nhân dân: (dòng 43 – dòng 54)
a. Tất cả gắn liền với nhân dân: (dòng 43 – dòng 54)
Những người vợ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu
Cặp vợ chồng yêu nhau góp nên hòn Trống Mái
Gót ngựa của Thánh Gióng đi qua còn trăm ao đầm để lại
…
Người học trò nghèo góp cho Đất Nước mình núi Bút, non Nghiên
Con cóc, con gà quê hương góp cho Hạ Long thành thắng cảnh
Những người dân nào đã góp tên Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm
Những cảnh quan thiên nhiên đã trở thành thắng cảnh khi gắn liền với con người, được tiếp nhận, cảm thụ qua tâm hồn nhân dân và lịch sử dân tộc.
Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi
…
Những cuộc đời đã hoá núi sông ta…
=> Đoạn thơ đưa đến một khái quát sâu sắc: tất cả đều gắn liền với nhân dân.
núi Vọng Phu
hòn Trống Mái
sông Ông Đốc
cồn Ông Trang
núi Bà Đen
Hòn con cóc
b. Nhân dân gìn giữ văn hoá và bảo vệ đất nước: (dòng 55– dòng 79)

Trong bốn nghìn lớp người giống ta lứa tuổi
Họ đã sống và đã chết
Giản dị và bình dân
Không ai nhớ mặt đặt tên
Nhưng họ đã làm ra Đất Nước

=> Những con người vô danh và bình dị ấy đã gìn giữ và truyền lại cho các thế hệ sau mọi giá trị văn hoá, giá trị tinh thần và vật chất của đất nước, của dân tộc.

c. “Đất Nước này là Đất Nước Nhân Dân”: (dòng 80- dòng 89)
Nói về Đất Nước của Nhân dân, tác giả trở về với ngọn nguồn phong phú của văn hoá, văn học dân gian: ca dao thần thoại.
Say đắm trong tình yêu:
Yêu em từ thuở trong nôi
Em nằm em khóc, anh ngồi anh ru.
Quý trọng nghĩa tình:
Cầm vàng mà lội qua sông
Vàng rơi không tiếc, tiếc công cầm vàng.
Quyết liệt trong căm thù và chiến đấu:
Thù này ắt hẳn còn lâu
Trồng tre nên gậy gặp đâu đánh què.
III. TỔNG KẾT:
Nội dung:
Đoạn trích Đất Nước mang tính trữ tình- chính luận vừa dồi dào cảm xúc vừa sâu lắng suy tư.
Đoạn trích cũng tạo được một giọng điệu, một không gian nghệ thuật đầy màu sắc sử thi, đưa người đọc vào thế giới của truyền thuyết, của huyền thoại nhưng lại mới mẻ và hiện đại trong cách cảm nhận và trong hình thức thể hiện bằng thể thơ tự do.
 Tạo nên sự thống nhất giữa tư tưởng và nghệ thuật cho đoạn thơ.
Nghệ thuật:
Thơ tự do, thơ văn xuôi: nhiều dòng thơ như kể, không vần thích hợp mục đích giải thích, tâm sự, nhắc nhở.
 Sự chuyển hoá đại từ: mở đầu xưng ta, rồi em, rồi chúng ta,… để hoà cái riêng với cái chung, hoà mình vào mọi người trong tổng thể Đất Nước, tăng tính chất trữ tình.
 Các định nghĩa nghệ thuật: tách từ Đất Nước để tạo nên ý mới mẻ và sâu sắc.
 Chất liệu văn học và văn hoá dân gian: sử dụng những ý tưởng, hình ảnh, ngôn ngữ của văn học dân gian (nguyên ý, nguyên câu, từng phần của câu ca dao) để tạo nên hình tượng chủ đạo của bài thơ.