Tham luận: Phương tiện dạy học Vật Lí

Trường THPT Trần Phú
Tổ Vật Lí
Giáo dục và đào tạo đang là vấn đề thách thức của toàn cầu. Hiện nay các quốc gia trên thế giới đang nỗ lực đổi mới nội dung và phương pháp giáo dục - đào tạo với nhiều mô hình mở rộng ra quy mô, nâng cao tính tích cực trong dạy học và học một cách toàn diện, dạy làm sao để người học chủ động, tăng cường sáng tạo, chống lại thói quen thụ động kiểu truyền giáo. Muốn vậy cần phải nâng cao, cải tiến đồng bộ các thành tố liên quan, trong đó việc sử dụng hiệu quả các phương tiện để phát huy tác dụng của các phương tiện dạy học trong giảng dạy Vật Lý là một thành tố quan trọng.
Sau đây là một số kinh nghiệm về cách sử dụng và phát huy tác dụng của các phương tiện trong dạy học của tôi.
I - Đặt vấn đề:
II - Nội dung:
1) Vai trò của các phương tiện dạy học:
Trong quá trình dạy học, ta phải sử dụng phương tiện dạy học như thế nào để thể hiện hết các vai trò cũng như chức năng của các phương tiện dạy học, thể hiện sự tác động đạt được các mục đích dạy - học:
- Truyền thụ tri thức.
- Hình thành kỹ năng
- Phát triển hứng thú học tập
- Tổ chức điều khiển quá trình dạy học.
2) Phân loại phương tiện dạy học trong giảng dạy vật lí:
Một cách tổng quát dựa vào chức năng của phương tiện có thể chia phương tiện dạy học làm 2 nhóm:
a) Phương tiện dùng trực tiếp để dạy học: như phương tiện truyền thống có: bảng, sách, vở, bút, tranh, ảnh, vật thật, mô hình .vv...; phương tiện nghe nhìn: Đầu đĩa, băng âm, radio casset, phim dương bản, máy chiếu đa vật thể, máy vi tính, camera, các dụng cụ thí nghiệm...
b) Phương tiện hỗ trợ và điều khiển quá trình dạy học:
- Các loại bảng viết, các giá di động, thiết bị thay đổi cường độ sáng, đo đạc cho giáo viên sử dụng dễ dàng, hiệu quả và không làm gián đoạn các quá trình giảng dạy.
- Các phương tiện như ghi chép, kiểm tra giúp cho việc chuẩn bị bài giảng lưu trữ số liệu và kiểm tra kết quả học tập nhanh chóng dễ dàng.
3- Sử dụng các phương tiện dạy học vật lí như thế nào để phát huy tác dụng trong dạy học:
1) Đối với các phương tiện truyền thống:
1.1.Sách giáo khoa, sách bài tập, sách tham khảo:
a) Sách giáo khoa: ở giáo dục phổ thông sách giáo khoa được xem như là phương tiện phục vụ giúp cho các công việc tự học của học sinh để nắm kiến thức ngoài thời gian lên lớp. Trong quá trình giảng bài giáo viên có thể sử dụng sách giáo khoa để truyền đạt những lượng thông tin phù hợp với chương trình học tập đã được quy định.
+ Giáo viên có thể dùng sách giáo khoa định hướng chú ý vào các chương mục quan trọng, đặt dàn bài trả lời, thảo luận nội dung từng đoạn, từng chi tiết...
+ GV có thể kết hợp với các máy chiếu phản quang projector chiếu lên màn ảnh những hình vẽ, hoặc đồ thị nếu như không có phương tiện nào khác thay thế.
+ Sgk đặc biệt cần thiết khi ra bài tập về nhà và hướng học sinh vào mục cơ bản quan trọng cho việc củng cố kiến thức.
b) S¸ch bµi tËp:
§­îc sö dông trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn c¸c bµi tËp thùc tÕ ë líp còng nh­ ë nhµ, gi¸o viªn dïng s¸ch bµi tËp ®Ó lËp c¸c phiÕu ghi, ra bµi tËp cho c¸ nh©n, kiÓm tra giao viÖc cho hs tù lµm. Th­êng trong s¸ch bµi tËp cã c¸c bµi tËp mÉu, gi¸o viªn cÇn yªu cÇu häc sinh xem c¸ch tr×nh bµy dÉn gi¶i ®Ó cã thÓ tù gi¶i quyÕt c¸c bµi tËp t­¬ng tù, lËp luËn logic ®Ó biÕn thµnh kiÕn thøc cña m×nh, ®èi víi c¸c bµi tËp thÝ nghiÖm vÒ nhµ gv cÇn yªu cÇu hs tù lµm thÝ nghiÖm ®Ó ph¸t huy tÝnh s¸ng t¹o cña hs...Nh­ng còng cÇn l­u ý häc sinh sö dông SBT cho ®óng c¸ch, kh«ng ®Ó dÉn ®Õn viÖc lµm bµi tËp chØ mang tÝnh ®èi phã.
c) S¸ch tham kh¶o:
Gióp häc sinh hiÓu thªm nh÷ng kiÕn ®· häc nh­ng ch­a hiÓu ®­îc ë trªn líp, ®ång thêi cñng cè kiÕn thøc ®· häc. Gi¸o viªn nªn h­íng dÉn häc sinh nªn mua nh÷ng loaÞ s¸ch tham kh¶o nµo cho phï hîp víi n¨ng lùc tr×nh ®é cña häc sinh vµ h­íng dÉn c¸ch sö dông s¸ch hiÖu qu¶ ®óng môc ®Ých.
1.2. Các loại bảng dạy học:
a) Bảng viết phấn truyền thống:
- Bảng dạy học giống như một tủ kính giới thiệu hàng hoá. Sự trình bày ngắn gọn sáng sủa sẽ lôi cuốn sự chú ý của học sinh. Dưới đây là một số quy tắc để sử dụng hiệu quả bảng dạy học:
+ Không viết lên bảng quá nhiều vấn đề. Trình bày cô đọng những điểm quan trọng sẽ gây ấn tượng sâu sắc cho học sinh.
+ Trình bày bảng phải chính xác không nên viết những đoạn văn dài dòng.
+ Trước khi lên lớp trong giáo án nên có mục dự định nội dung ghi bảng và cách trình bày.
+ Những dụng cụ gì cần cho sự trình bày trên bảng( như phấn màu, thước, compa...) cũng phải được chuẩn bị trước để khi vẽ hình trên bảng được chính xác và rõ ràng.
+ Chữ viết bảng phải đủ lớn để học sinh ngồi cuối lớp nhìn rõ. Phấn màu chỉ để nhấn mạnh hay phân biệt sự khác nhau.
+ Xoá ngay những dữ kiện không liên quan đến bài giảng để học sinh không bị phân tán tư tưởng.
+ Trong lúc viết hoặc phát triển một hình vẽ, lời giảng phải luôn giữ đúng nhịp với những gì xuất hiện trên bảng.
+ Nét phấn phải vững vàng, không quá nhẹ mà cũng không quá đậm nét. Khi viết nên xoay viên phấn để viên phấn vẹt về một bên, luôn thay đổi đầu phấn trong quá trình viết vẽ.

b) Bảng phụ:
- Khi mà nội dung bài giảng có nhiều kiến thức và có nhiều nội dung cần giải thích để giảm thời gian tăng hiệu quả giờ dạy nên đưa bảng phụ vào, bảng phụ phải gọn nhẹ nội dung viết hoặc chú thích trên đó phải chính xác, ngắn gọn, rõ ràng.
1.3. Tranh ảnh dạy học:
- Tranh ảnh dạy học cho phép giáo viên tiết kiệm thời gian trên lớp, truyền đạt nhanh trực quan cho phép cả lớp trao đổi nội dung bài học dưới dạng tình huống nêu vấn đề. Nhờ có tranh ảnh giáo viên có thể truyền đạt lượng thông tin về những đối tượng hoặc quá trình khó quan sát trực tiếp. Dùng tranh ảnh dạy học trên lớp, giáo viên là người chỉ dẫn và nêu vấn đề. Sau khi được nghe giải thích học sinh có thể dùng tranh ảnh để tự học. Khi dùng tranh ảnh giáo viên chú ý các vấn đề sau:
+ Lựa chọn nội dung tài liệu. Không dùng tranh ảnh dạy học khi có thể dùng hình vẽ trên bảng.
+ Lực chọn màu sắc. Vì nó đóng vai trò truyền đạt kiến thức của tranh ảnh.
1.4. Vật thật, mô hình:
- Vật thật chỉ được sử dụng trong giảng dạy khi không thể sử dụng các phương tiện dạy học khác để thay thế các phương tiện rẻ tiền hơn. Trong quá trình làm việc ở phòng thí nghiệm có thể dùng vật thật để nghiên cứu theo một chương trình đã định trước. Yêu cầu vật thật phải có kích thước chi tiết rõ ràng, không lớn lắm để có thể giới thiệu học sinh quan sát và giải thích các chi tiết bên trong của nó. Vật thật thường được sử dụng vào trong giai đoạn nêu vai trò hoặc tác dụng, cấu tạo của các dụng cụ linh kiện mà học sinh không có cơ hội quan sát thực tế.
- Mô hình đuợc thực hiện trong quá trình dạy học không thể dùng được vật thật hoặc vật thật khó quan sát, khó kiếm và quá đắt. Mô hình cần tái hiện được gần như tất cả các đặc điểm của vật thật: tương quan kích thước, màu sắc. Sử dụng mô hình trong quá trình giải thích một vấn đề hoặc cấu tạo linh kiện máy móc, đảm bảo tính trực quan dễ thấy, dễ quan sát...
1.5. Các thiết bị thí nghiệm dạy học:
Phuong phỏp s? d?ng thớ nghi?m d?y h?c v?t lớ
Nh?ng yờu c?u chung v? vi?c s? d?ng thớ nghi?m
C?n xỏc d?nh rừ so d? thớ nghi?m v� m?c dớch c?a thớ nghi?m (d?ng c? thi?t b? n�o? trỡnh t? thao tỏc nhu th? n�o? c?n quan sỏt, do d?c cỏi gỡ? d? l�m gỡ?)
Thớ nghi?m ph?i th�nh cụng, cú k?t qu? rừ r�ng.
M?i d?ng c? thi?t b? v� cỏch ti?n h�nh thớ nghi?m ph?i th?a món nh?ng qui t?c v� k? thu?t an to�n.
a) Yờu c?u d?i v?i thớ nghi?m bi?u di?n c?a giỏo viờn
- C?n d?m b?o cho h?c sinh ý th?c du?c s? c?n thi?t ti?n h�nh thớ nghi?m, m?c dớch thớ nghi?m, phuong ỏn thớ nghi?m v� tham gia v�o quỏ trỡnh quan sỏt thớ nghi?m, phõn tớch k?t qu?.
- C?n ti?n h�nh thớ nghi?m dỳng lỳc trong m?i quan h? h?u co v?i gi?ng b�i v� hu?ng d?n h?c sinh h?c t?p.
- T?o di?u ki?n sao cho cỏc ph?n can b?n, cỏc chi ti?t quan tr?ng c?a thi?t b? d?ng c? d?u du?c h?c sinh trong l?p nhỡn rừ. D?m b?o cho h?c sinh quan sỏt du?c rừ r�ng cỏc hi?n tu?ng bi?u di?n.
- Thớ nghi?m ph?i ng?n g?n v� d?m b?o th�nh cụng.

b) Yêu cầu đối với thí nghiệm trực diện của học sinh
- Có thể sử dụng thí nghiệm trực diện trong thời gian ngắn 5-10 phút nhằm tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh trong quá trình giáo viên giảng giải kiến thức mới. VD (Nghiên cứu hoạt động của một số dụng cụ nào đó: lực kế, biến trở, … hoặc xác định gần đúng một đại lượng vật lí như tiêu cự của thấu kính…) hoặc dùng kiểm nghiệm một qui luật nào đó.
- Công việc thí nghiệm cần được tiến hành đồng thời với cả lớp.
- Những chỉ dẫn của giáo viên trong tiến trình thí nghiệm là cần thiết.
b)Yêu cầu đối với thí nghiệm thực hành của học sinh
- Thí nghiệm thực hành khi học sinh đã có những kỹ năng thí nghiệm ban đầu và các thí nghiệm trực diện.
- Để làm thí nghiệm thực hành học sinh được chia thành từng nhóm từ 2-3 học sinh. Mỗi nhóm nhận một bài riêng và bản hướng dÉn thực hiện. Nội dung bản hướng dÉn bao gåm các điểm sau:
- Đề tài thí nghiệm
+ Mô tả dụng cụ, thiết bị
+ Trình tự thao tác tiến hành thí nghiệm
+ Sơ đồ ghi các kết quả quan sát và phương pháp xử lý kết quả.
+ Những câu hỏi phải hiểu sâu sắc thí nghiệm mới trả lời được và đôi khi có thÓ ®Ò ra thí nghiệm bæ sung.
- Nội dung cần viết báo cáo thí nghiệm.
2) Đối với các phương tiện dạy học hiện đại:
Cựng v?i cỏc phuong phỏp d?y h?c m?i, cỏc co s? d�o t?o dó du?c trang b? cỏc phuong ti?n v� thi?t b? d?y h?c tiờn ti?n nhu: mỏy chi?u da nang (projector) k?t h?p v?i mỏy tớnh v� cỏc ph?n m?m d?y h?c, cỏc ph?n m?m tr? giỳp thi?t k? v.v... Nh? cỏc phuong ti?n v� thi?t b? d?y h?c hi?n d?i, ngu?i th?y cú th? gi?m du?c th?i gian lờn l?p trong khi v?n tang du?c lu?ng thụng tin truy?n d?t d?n học sinh v� gi?m du?c cụng s?c trong d?y h?c. Để phát huy tác dụng chức năng của các phương tiện hiện đại như máy vi tính v.v.. Ta có thể sử dụng theo các hình thức sau đây:
a) Phim học tập:
- Phim dốn chi?u
- Phim chi?u búng
- Phim vụ tuy?n truy?n hỡnh
- Phim VIDEO
- Phim VCD, DVD
Phương pháp sử dụng phim học tập trong dạy học
- Giáo viên phải căn cứ vào mục đích sử dụng, nội dung phim để định ra biện pháp sư phạm thích hợp.
- Đặt kế hoạch sử dụng phim trong kế hoạch dạy học tổng thể một chương, một phần cụ thể. (sử dụng lúc nào? nhằm mục đích gì về mặt lý luận dạy học?).
- Các công việc chuẩn bị với học sinh trước khi sử dụng phim.
- Học sinh phải ôn tập những kiến thức có liên quan đến nội dung phim. Nêu được mục đích sử dụng phim, khêu gợi tính tò mò nhận thức.
- Trước khi chiếu phim phải định hướng sự chú ý của học sinh vào những nội dung cơ bản. Nêu các nhiệm vụ hoàn thành sau khi xem phim.
b) Sử dụng máy vi tính:
Bờn c?nh cỏc linh v?c s? d?ng thu?ng th?y trong cỏc mụn h?c khỏc nhu: h?c, ụn t?p, ki?m tra dỏnh giỏ v� x? lý k?t qu? b?ng mỏy.mỏy vi tớnh cũn du?c s? d?ng ch? y?u trong d?y h?c v?t lớ ? cỏc linh v?c quan tr?ng nhu sau:
- S? d?ng mỏy vi tớnh trong mụ ph?ng cỏc d?i tu?ng v?t lớ nghiờn c?u c?a v?t lớ.
- S? d?ng mỏy vi tớnh h? tr? vi?c xõy d?ng cỏc mụ hỡnh toỏn h?c (d? th?, bi?u th?c, phuong trỡnh) c?a cỏc hi?n tu?ng, quỏ trỡnh v?t lớ.
- S? d?ng mỏy vi tớnh h? tr? cỏc thớ nghi?m v?t lớ.
- S? d?ng mỏy vi tớnh h? tr? vi?c phõn tớch bang hỡnh ghi quỏ trỡnh v?t lớ th?c nghi?m.
- Thi?t k? b�i gi?ng di?n t?.
- Xõy d?ng cỏc Website di?n d�n v� d?y h?c v?t lớ:
- T? d?ng hoỏ cỏc thớ nghi?m v?t lớ.
c) Sử dụng máy chiếu, máy chiếu đa vật thể (projector)
- Máy chiếu kết nối với máy vi tính và máy chiếu đa vật thể được sử dụng trong việc trình chiếu dạy học: các bài giảng điện tử, phim dạy học, thí nghiệm ảo, thí nghiệm không thực hiện được, các vật thật có kích thước nhỏ, chữa bài tập cho học sinh.
Trước sự phát triển mạnh mẽ của các phương tiện dạy học hiện đại hiện nay. Qua thực hiện ứng dụng CNTT trong dạy học Tổ Vật Lý tôi đã rút ra được một số kinh nghiệm cơ bản về các kỹ năng sử dụng phương tiện hiện đại mà mỗi giáo viên cần biết :
1. So?n th?o van b?n (MS Word, Writer, ...)
Dựng d? so?n giỏo ỏn, van b?n,.
2. B?ng tớnh di?n t? (MS Excel)
Dựng d? th?ng kờ, tớnh di?m,.
3. Trỡnh di?n di?n t? (MS PowerPoint, Violet, ...)
Dựng d? gi?ng d?y b�i gi?ng di?n t?, bỏo cỏo, trỡnh b�y m?t v?n d? n�o dú
4. S? d?ng trỡnh duy?t web (Mozilla FireFox, Internet Explorer, ...)
Dựng d? trao d?i v� tỡm ki?m thụng tin trờn m?ng Internet ho?c m?ng n?i b? c?a co quan.
5. Thi?t k? trang web, blog cỏ nhõn
Dựng d? trao d?i thụng tin liờn quan d?n chuyờn mụn, giỳp HS h?c t?p thụng qua m?ng, m? r?ng khụng gian giao ti?p gi?a th?y-trũ, d?ng nghi?p, ...
6. S? d?ng email
Dựng d? trao d?i thu t? v?i d?ng nghi?p, ph? huynh, h?c sinh, ...
7. Sử dụng các công cụ tin nhắn và hội thoại (Yahoo Messenger, Skype, ...)
Các công cụ giúp thông tin nhanh chóng và trực tiếp
8. Sử dụng các loại máy kỹ thuật số (quay phim, chụp ảnh, máy chiếu, máy quét, ...)
Dùng để tạo tư liệu bài giảng cho sinh động
9. Thao tác thành thạo với tập tin và thư mục trong Windows
Dùng để quản lý các tài liệu của mình trên máy tính một cách khoa học
10. Biết tìm và download các tài liệu, phần mềm free
Dùng để tải các chương trình phục vụ việc giảng dạy
11. Biết cách cài đặt phần mềm máy tính
Dùng để cài đặt và tháo gỡ phần mềm trong Windows
12. Biết cách sử dụng các thiết bị lưu trữ (CD, USB, card...)
Dùng để lưu trữ các dữ liệu
13. BiÕt c¸ch kÕt nèi m¸y vi tÝnh víi m¸y chiÕu vµ c¸ch sö dông m¸y chiÕu.
14. BiÕt c¸ch kÕt nèi m¸y chiÕu ®a vËt thÓ víi m¸y chiÕu vµ c¸ch sö dông ®Ó h¾t h×nh ¶nh c¸c vËt mÉu, ch÷a bµi tËp, c¸c m« h×nh...
III - Một số hình ảnh tư liệu về sử dụng các phương tiện dạy học :
Sử dụng phương tiện SGK trong hoạt động nhóm của một tiết thảo luận ở lớp 12
Sử dụng giáo án điện tử làm phương tiện dạy học. Thí nghiệm hiện tượng tán sắc ánh sáng
Sử dụng máy chiếu đa vật thể trong hoạt động nhóm ở tiết bài tập Vật Lí lớp 12
Thí nghiệm thực hành trên phòng học bộ môn về cách mắc và tạo dòng điện xoay chiều 3 pha
IV - Đề xuất kiÕn nghÞ:
Trong xu thÕ thùc tiÔn hiÖn nay hÇu hÕt c¸c tr­êng THPT ®Òu ®· ®­îc trang bÞ ®Çy ®ñ vÒ mÆt sè l­îng vµ t­¬ng ®èi vÒ chÊt l­îng c¸c ph­¬ng tiÖn d¹y häc ®· gãp phÇn rÊt lín cho viÖc thùc hiÖn ph¸t huy t¸c dông cña c¸c ph­¬ng tiÖn d¹y häc. B¶n th©n mçi gi¸o viªn ph¶i tù trang bÞ cho m×nh c¬ së lÝ luËn vÒ ph­¬ng ph¸p kü n¨ng sö dông ph­¬ng tiÖn d¹y häc vµ tÝch luü kinh nghiÖm thùc tÕ ®Ó ngµy cµng rót ng¾n thêi gian, c«ng søc trong viÖc chuÈn bÞ cho mét tiÕt häc VËt lÝ thùc sù chÊt l­îng vµ høng thó ®èi víi häc sinh. Muèn vËy, gi¸o viªn cÇn kh«ng ngõng ®Çu t­, t×m tßi nh÷ng ph­¬ng ¸n sö dông c¸c ph­¬ng tiÖn d¹y häc mét c¸ch hiÖu qu¶, tù thùc hiÖn hoÆc s­u tÇm mét sè dông cô, ph­¬ng tiÖn ®¬n gi¶n; ®ång thêi cÇn th­êng xuyªn häc hái ®Ó n©ng cao n¨ng lùc sö dông c¸c ph­¬ng tiÖn d¹y häc hiÖn ®¹i vµ cËp nhËt c¸c øng dông míi trong d¹y häc …
V× vËy thiÕt nghÜ t«i xin cã mét sè kiÕn nghÞ ®Ò xuÊt nh­ sau:
- Thực hiện đánh giá giờ dạy chú trọng đến kỹ năng sử dụng các phương tiện dạy học.
- Xây dựng và sắp xếp một phòng bộ môn Vật Lí đảm bảo tính khoa học, thuận tiện cho sử dụng các thiết bị thí nghiệm.
- Động viên khuyến khích tạo điều kiện thuận lợi để giáo viên sử dụng hiệu quả phương tiện dạy học hiện đại.
- Bồi dưỡng các yêu cầu kỹ năng cần thiết cho giáo viên khi sử dụng các phương tiện dạy học truyền thống và phương tiện dạy học hiện đại.

Trên đây là một số ý kiến tham luận về việc sử dụng và phát huy tác dụng của các phương tiện dạy học trong giảng dạy vật lý ở trung học phổ thông./