Richard Feynman

La Recherche: Đối với những người ngoại đạo, vật lý năng lượng cao dường như nhằm phát hiện những thành phần tối hậu của vật chất Theo đúng đường hướng của khoa học cổ Hy Lạp, môn vật lý này giống như một cuộc "tìm kiếm nguyên tử" , tức tìm kiếm hạt "không thể phân chia " được nữa. Tuy nhiên, các máy gia tốc lớn đã tạo ra những mảnh có khối lượng còn lớn hơn cả khối lượng của các hạt ban đầu, thậm chí của cả các hạt quark, những hạt mà ta không thể tách rời ra được. Vậy, nói chính xác thì các ông đang tìm kiếm chi vậy?
R.Feynman: Tôi không nghĩ rằng các nhà vật lý đã có một khi nào đó "tìm kiếm" một thành phần tối hậu của vật chất, họ chỉ cố gắng phát hiện ra động thái của tự nhiên mà thôi. Họ có thể có nói về "cái hạt tối hậu đó mà chưa suy nghĩ thật kỹ, bởi vì ở một thời điểm nào đấy. Tự nhiên đối với họ có vẻ là như vậy, nhưng… Thôi, thế này vậy: ông hãy thử hình dung một các nhà thám hiểm đang khám phá một lục địa mới. Bất chợt, họ nhìn thấy nước chảy trên mặt đất. Vì họ đã từng nhìn thấy điều này ở quê nhà, họ gọi nó là "con sông" và quyết định khám phá nguồn của nó. Và thế là họ lần ngược dòng sông và mọi chuyện đều suôn sẻ cho với thời điểm, khi đã leo lên đỉnh cao, họ nhận thấy rằng hệ thống thuỷ văn ở đây là hoàn toàn khác với điều mà họ chờ đợi. Có thể, nước chảy ra từ một hồ lớn hoặc từ một thác nước, hoặc thậm chí con sông chảy thành một vòng tròn, thì sao? Liệu ông có dám bảo rằng cuộc thám hiểm của họ là thất bại không? Hoàn toàn không. Bởi lẽ mục tiêu đích thực của cuộc thám hiểm của họ là khám phá lục địa này kia mà. Và nếu cuối cùng họ vẫn không tìm được nguồn của con sông thì cũng có gì nghiêm trọng đâu, thậm chí họ có thể còn rất tiếc là mình đã nói quá sớm. Chừng nào mà Tự nhiên còn thể hiện cho chúng ta thấy nó giống như một hệ thống các bánh xe lồng trong nhau, thì việc tìm kiếm các bánh xe tối hậu cũng là chuyện bình thường. Nhưng có thể Tự nhiên không được cấu trúc như vậy thì sao? Khi đó, cái mà chúng ta tìm kiếm sẽ là cái mà chúng ta tìm thấy, thế thôi.
- Dẫu sao ta thì các ông cũng có một ý niệm gì đấy, dù là nhỏ, về cái mà các ông sẽ sớm thấy chứ?
Đúng thế. Những điều gì sẽ xảy ra khi ông tới nơi mà chỉ có sương mù dày đặc? ông luôn luôn có thể hy vọng sẽ tìm thấy cái này hoặc cái kia, ông luôn luôn có thể phát biểu đủ thứ định lý này nọ về tổng của các đường phân thuỷ, nhưng sẽ ra sao nếu ông lại rơi vào một màn sương mù dày đặc- nơi ngưng tự các hình dáng rất mù mờ - và ông không thể phân biệt được đâu là Trời đâu là Đất? Tất cả những lý thuyết đẹp đẽ của ông lúc đó sẽ sụp đổ!
- Liệu ngày hôm nay có còn chỗ đứng cho một nhà lý thuyết kiểu như Faraday ở đầu thế kỷ XIX, nghĩa là anh ta không phải là nhà toán học ở trình độ cao nhưng lại có một trực giác vật lý mạnh mẽ.
Tôi rất muốn nói rằng có rất ít khả năng! Trước kia không cần có hiểu biết nhiều về toán cũng có thể hiểu được những cái đã làm được. Nhưng những điều mà chúng ta đã phát minh ra trong vòng một trăm năm trở lại đây rất khác và rất mù mờ tới mức chỉ có toán học mới cho phép đưa chúng ta tiến lên được
- Điều đó phải chăng có nghĩa là chỉ có một số rất ít người mới có khả năng tham gia vào sự tiến bộ của khoa học hoặc thậm chí đơn giản chỉ là hiểu được những cái đã làm ra?
Tôi không nghĩ rằng lại có, một bên, là một nhúm người kỳ dị có khả năng hiểu được toán học, và một bên, là những người bình thường. Toán học là một trong số những phát minh của nhân loại. Do đó, về độ phức tạp, nó không thể vượt quá những điều mà con người có thể hiểu được. Một lần, tôi có đọc trong một quyển sách về toán học một câu như thế này: "Cái mà một gã điên làm ra thì những gã điên khác đều có thể làm được, Các lý thuyết của chúng ta về Tự nhiên có vẻ như trừu tượng và làm cho những người không được học chúng cảm thấy khiếp sợ, những cũng không nên quên rằng những kẻ làm ra chúng là những gã điên khác.Cũng cần phải thấy rằng có khuynh hướng làm cho tất cả những lý thuyết đó đều quá sâu xa hơn là trên thực tế.