NGÔ THÌ NHẬM

Ngô Thì Nhậm

     Nhà Ngô Thì Nhậm ở trên bờ sông Nhuệ. Từ đấy về kinh thành, đi cáng đôi, chạy gằn, chỉ mất chưa đầy nửa buổi. Ngô Thì Nhậm vì vậy hay ở quê nhà. Mặc dù ông làm quan to trong triều. "Hàn lâm hiệu thảo lễ khoa cấp sự trung" là một chức quan có tiếng tăm của Ngô Thì Nhậm ở triều vua Lê. Nhưng chức Gia thần và Tùy giảng của thế tử nhà Trịnh mới tạo cho ông một cái thế đặc biệt. Chúa tin cậy, vua nể vì, và thế tử sắp nối nghiệp thì kính sợ. Còn các quan trong triều ngoài trấn, hiển nhiên là phải quý trọng.       Nhưng Ngô Thì Nhậm vẫn không thích ở nơi dinh thự tại kinh thành. Ông thường tìm dịp về quê nhà làng Tả Thanh Oai, trấn Sơn Nam. Ngôi nhà gỗ lớn mà thanh bạch, chỉ mới được mở mang từ khi Ngô Thì Sĩ, thân phụ của Nhậm, sau một thuở hàn vi dài, nhờ tài học và
đức độ, được chúa Trịnh vời vào triều, cho làm quan. Làm quan rồi mới thi đỗ tiến sĩ. Và chỉ chiếm bảng vàng bia đá trước con trai có Chín năm.       Ngô Thì Nhậm hẳn là chịu nhiều ảnh hưởng của cha cũng như dòng họ Mình. Gia đình họ Ngô Thì ở Tả Thanh Oai là một gia đình nho học nổi tiếng, liền Bảy đời sản sinh những nho sĩ có tên tuổi trong sử sách và học thuật nước nhà. Ngô Thì Nhậm cũng là một người kiệt liệt trong số ấy. Khoa thi hội năm Ất Mùi (1775), Hai Mươi Chín tuổi, Nhậm đỗ tiến sĩ. Ngay khi ấy, tiếng đồn về học vấn về tài văn chương của quan tân khoa tiến sĩ đã lẫy lừng khắp ngả. Và nho sĩ quan lại, cũng từ khắp ngả tìm đến kết thân. Thơ phú xướng họa, rồi những lời khuyên bảo cặn kẽ, những hành động giúp đỡ hết lòng tài năng, sự chín chắn và thái độ chân tình của Ngô Thì Nhậm đã nhanh chóng chinh phục được các danh sĩ và bạn đồng liêu. Dinh thư họ Ngô ở kinh thành không lúc nào ngớt khách khứa, bạn bè.       Nhưng Ngô Thì Nhậm chẳng bao giờ để cho mình bị lôi cuốn vào những chuyện phù phiếm. Chăm việc quan, Ngô cũng chăm cả việc đọc sách và trước thuật. Sở dĩ lưu luyến cảnh quê hương tĩnh mặc mà xa lánh chốn đô hội, có phần cũng vì Ngô Thì nhậm đang say với việc trước thuật của mình. Thêm chương, Thêm bài cho bộ Hi doãn văn tập, đã khá dầy dặn, Ngô Thì Nhậm còn dồn sức vào bộ Hoàng Lê nhất thống chí đang làm cho ông mê mải từ ít lâu nay.       Từ ít lâu nay, cuộc đời làm quan dần dần trở nên vô vị đối với Ngô Thì Nhậm. Các cớ chính khiến ông năng tìm dịp lánh mình tìm về ở chốn quê nhà là ở chỗ ấy. Và bộ sách Hoàng Lê nhất thống chí mà ông đang dày công khởi thảo, chính là nơi hóa thân của những việc rối ren đang diễn ra trong cuộc đời làm quan của Ngô Thì Nhậm đó.       Viên quan trẻ họ Ngô xử thế thận trọng như tính tình nghiêm cẩn của mình. Nhưng cái chế độ mà ông bỏ tâm sức đắp xây, Hàn gắn, thật đã quá mục nát. Tiếng dân ta thán tưởng đã thấu đến trời. Những cuộc nổi dậy diễn ra ở khắp xứ. Vậy mà trong phủ, ngoài triều, tôn thất, quý tộc và quan lại vẫn chỉ chăm việc hành lạc và tranh chấp thoán đoạt. Tuổi trung niên sung sức làm việc của Ngô Thì Nhậm đã phải mất quá nhiều ngày tháng để giữ mình và
đối phó với những âm mưu, cạm bẫy phiền toái như thế.       Vụ án lớn mà Ngô Thì Nhậm buộc phải tham gia khi vừa tròn Ba Mươi lăm tuổi, là vụ mưu phản loạn của chính ngay thế tử Trịnh Tông, học trò của ông. Lo ngôi chúa của mình bị Đặng thị Huệ cung phi đang được cha mình hết sức sủng ái lăm le kết bè
đảng, đưa đứa em cùng cha khác mẹ là Trịnh Cám ra tranh mất, Trịnh Tông đã ngầm liên kết với các trấn thủ Kinh Bắc, Sơn Tây dấy quân cướp ngôi. Công việc chẳng may bại lộ. Chúa Trịnh nổi cơn lôi đình, giao ngay vụ án cướp ngôi cho Ngô Thì Nhậm xét xử. Lúc ấy Ngô cũng vừa được thăng chức Thị lang bộ Công.       Quan tân Thị lang bị đẩy vào một tình thế rất khó khăn. Một bên, Trấn thủ Kinh Bắc Nguyễn Khắc Tuân, trấn thủ Sơn Tây Nguyễn Khản, đều là chỗ bạn bè thâm giao. Và Trịnh Tông cũng là học trò. Nhưng Một bên nữa, còn là nhiệm vụ và sự thúc ép của chúa Trịnh, cùng bè
đảng của Đặng Thị Huệ. Tài trí đến mấy cũng phải lúng túng trong cảnh ngộ này!       Giữa lúc ấy, bỗng có