Một số vấn đề chung trong sử dụng thiết bị dạy học sinh học

tập huấn sử dụng thiết bị dạy học
môn sinh học
Tr?n Anh Tu?n
(Yờn Th? - B?c Giang)
(0983.888.080)
Một số vấn đề chung
1. Vai trò của TBDH sinh học trong quá trình dạy học
2. Thực trạng về tình hình TBDH và các giải pháp cải
tiến thực trạng.
1. Vai trò của TBDH sinh học trong quá trình dạy học
". Không thể hình dung được việc giảng dạy sinh vật
học trong nhà trường mà lại không có quan sát, không
có thí nghiệm học tập."
- Quan sát và thí nghiệm là các phương pháp nghiên cứu
cơ bản của khoa học tự nhiên, của các môn khoa học
thực nghiệm, trong đó có sinh học. Sinh vật học là một
khoa học đã và sẽ không thể phát triển được nếu không
có quan sát, thí nghiệm.
- Quan sát và thí nghiệm đã tạo khả năng cho các nhà
khoa học phát hiện và khai thác các sự kiện, hiện tượng
mới, rút ra những kết luận khoa học và tìm cách vận
dụng vào thực tiễn .
- Đối với quá trình dạy học các môn khoa học tự nhiên, khoa học thực nghiệm, quan sát và thí nghiệm
cũng là những phương pháp làm việc của học sinh (HS), nhưng với học sinh, những bài tập quan sát hoặc các thí nghiệm được giáo viên trình bày hay do chính các em tiến hành một cách độc lập dưới sự tổ chức, hướng dẫn của GV thường để giảI quyết những vấn đề đã biết trong khoa học, rút ra những kết luận cũng đã biết tuy vậy đối với các em học sinh vẫn là mới.
- Thông qua quan sát, thí nghiệm, bằng các thao tác
tư duy phân tích, tổng hợp, trừu tượng hoá và khái
quát hoá giúp các em xây dựng các khái niệm. Bằng
cách đó các em nắm kiến thức một cách vững chắc và
giúp cho tư duy phát triển.
- Quan sát và thí nghiệm đòi hỏi phảI có những thiết bị
dạy học như tranh, ảnh, mô hình, các mẫu vật tự nhiên
và các phương tiện thiết bị phục vụ cho việc tiến hành
các thí nghiệm.
- Quan sát và thí nghiệm không chỉ cho phép HS lĩnh
hội tri thức một cách sâu sắc, vững chắc mà còn tạo
cho các em một động lực bên trong, thúc đẩy các em
thêm hăng say học tập.
- Tục ngữ có câu "Trăm nghe không bằng một thấy,
trăm thấy không bằng một làm/ một sờ", đủ nói lên vai
trò của quan sát thí nghiệm. Người ấn Độ và người
Trung Hoa cũng đã nói: "Nghe thì quên, nhìn thì nhớ,
làm thì hiểu".
- Theo GS Lâm Quang Thiệp thì khả năng lĩnh hội qua
nghe chỉ được 11% lượng thông tin phát ra, nhưng qua
nhìn thì đạt tới 83% và khả năng lưu giữ thông tin qua nghe
chỉ đạt khoảng 20% lượng thông tin thu nhận, nhưng lượng
thông tin lưu giữ qua quan sát kết hợp với nghe có thể lên
tới 50%, còn nếu tự làm và trình bày bằng ngôn ngữ của
bản thân thì khả năng ghi nhớ có thể đạt tới 90% lượng
thông tin tự giành được.
- Những kết quả trên không chỉ cho chúng ta thấy rõ
tầm quan trọng của TBDH mà còn nhấn mạnh đến
phương pháp sử dụng các TBDH đó như thế nào để có
thể đạt được hiệu quả cao, đáp ứng mục tiêu dạy học
hiện nay của sự nghiệp giáo dục.
2. Thực trạng về tình hình TBDH và các giải pháp
cải tiến thực trạng.
- Hiện nay, số lượng và chất lượng TBDH chưa đáp ứng
được yêu cầu của việc dạy học nói chung và đặc biệt là
yêu cầu việc đổi mới dạy học nói riêng. Tình trạng đó có
thể có nhiều nguyên nhân, phần vì kinh phí cho khu vực
này còn hạn hẹp tuy đã có nhiều cố gắng, phần vì trách
nhiệm của nhà sản xuất (có mà không dùng được, dùng
được thì cũng chóng hỏng), phần vì thiếu một sự quản lí
chỉ đạo, động viên những người tốt, việc tốt trong sử dụng
và cải tiến sáng tạo TBDH hiện có.
- Như đã phân tích, hiệu quả dạy học còn tuỳ thuộc vào
phương pháp sử dụng các TBDH. Nếu một bức tranh,
một thí nghiệm chỉ được sử dụng để minh hoạ hoặc củng
cố những điều GV đã trình bày đầy đủ về phương diện
lí thuyết sẽ hạn chế mất tư duy sáng tạo của HS, HS hầu
như không thu lượm được thêm gì về mặt kiến thức, nếu
không phải chỉ là để rèn luyện kĩ năng quan sát, thí nghiệm.
- Nhưng nếu được sử dụng theo con đường tìm tòi nghiên
cứu (khám phá) để đi đến kiến thức cần lĩnh hội (kiến thức
mới) sẽ có ý nghĩa sai khác cơ bản so với loại hình thí nghiệm
trên, nó giúp HS có điều kiện, cơ hội phát triển tư duy sáng tạo - Một phẩm chất và năng lực cần có ở con người mới
mà nhà trường có trách nhiệm đào tạo.
- Đi theo con đường này, sau khi đã hiểu được nhiệm
vụ cần làm sáng tỏ (mục đích của thí nghiệm) bằng tư
duy tích cực, HS sẽ hình thành được các giả định từ
sự nảy sinh câu hỏi: "Điều gì sẽ xảy ra nếu.?" Câu hỏi
được hình thành từ nhhững liên tưởng dựa trên vốn kiến
thức và kinh nghiệm đã có của HS.
- Khi giả định được hình thành, trong đó hàm chứa con
đường phải giải quyết, HS dự kiến kế hoạch giải quyết
để chứng minh cho giả định đã nêu.
- Hai bước nêu giả định và dự kiến kế hoạch giải quyết
chứng minh cho giả định là hai bước đòi hỏi tư duy tích
cực và sáng tạo. Đây là những cơ hội rèn luyện tư duy
sáng tạo cho HS rất tốt, là giai đoạn tiến hành thí nghiệm
tưởng tượng (thí nghiệm trong tư duy) định hướng cho
hành động thí nghiệm tiếp theo dựa trên kế hoạch dự kiến.
- Cuối cùng, căn cứ vào kết quả của thí nghiệm, HS rút
ra kết luận, nghĩa là HS lĩnh hội được kiến thức từ thí
nghiệm mà không phải do thày truyền đạt và HS tiếp
thu một cách thụ động.
- Hiện nay, hầu hết các bài thực hành thí nghiệm sinh
học ở THPT trong chương trình và SGK được bố trí ở cuối
mỗi chương chỉ mang tính chất củng cố, minh hoạ cho các kiến thức lí thuyết đã được trình bày trong các bài học của chương dưới hình thức phần lớn là "bày sẵn" từng bước cho HS. Cách biên soạn này là xuất phát từ tình hình thực tiễn của các trường hiện nay cùng trình độ của đa số HS trong cả nước, trong lúc GV chưa có điều kiện bồi dưỡng chu đáo. Điều đó hoàn toàn không ảnh hưởng tới việc vận dụng các phương pháp nhằm tích cực hoá hoạt động của HS.
- Hơn nữa, số tiết thực hành quy định trong chương trình
và SGK cũng còn rất hạn chế. Rồi đây, chắc chắn số tiết
này có thể sẽ được tăng lên cho phù hợp với xu thế chung
của giáo dục thế giới và tương ứng với tính chất của các
môn khoa học thực nghiệm.
- Trước mắt trong khi chờ đợi, đòi hỏi lòng nhiệt tâm vì sự
nghiệp giáo dục của các thày cô đang tiến hành các bài
thực hành hiện có theo phương thức mởi những nội dung
phù hợp và cũng có thể bổ sung thêm các thí nghiệm vào
các tiết dạy khi có thể và có điều kiện thích hợp.