Giáo dục học

CHÀO MỪNG THẦY VÀ CÁC BẠN ĐẾN VỚI BÀI THUYẾT TRÌNH
Câu 9: Hãy phân tích hình thức tổ chức dạy học thảo luận nhóm tại lớp và hình thức tự học ở nhà?
Câu 10: Hãy phân tích các hình thức dạy học còn lại?
Câu hỏi :
Hình thức tổ chức dạy học thảo luận nhóm tại lớp và hình thức tự học ở nhà
Khái niệm hình thức tổ chức dạy học:
Hình thức tổ chức dạy học là cách thức sắp xếp và tiến hành quá trình dạy học. Hình thức tổ chức còn được coi là cách sắp xếp tổ chức các biện pháp sư phạm thích hợp, nó tương đối phụ thuộc mục đích, nhiệm vụ dạy học: mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh; quan hệ giữa học sinh với nhau: theo số lượng người học; theo không gian diễn ra quá trình dạy học; theo cơ sở vật chất, thiết bị kĩ thuật phục vụ cho quá trình dạy học.
Trong hình thức tổ chức dạy học, yếu tố tổ chức là cực kì quan trọng, bởi nó phản ánh trình tự sắp xếp tương hỗ và sự liên hệ qua lại giữa các yếu tố tồn tại trong một bài học hay quá trình dạy học nói chung. Tổ chức dạy học cũng được hiểu như là một trình tự xác định cả về mặt ý nghĩa, chức năng trong quy trình dạy học, cũng như ý nghĩa cấu trúc tạo ra sự khác nhau giữa các loại bài học.
Ý nghĩa
I. Hình thức tổ chức dạy học thảo luận nhóm tại lớp:
Trong lịch sử phát triển của giáo dục và nhà trường, dạy học theo nhóm đã có từ khá lâu: ở Đức và Pháp vào thế kỉ XVIII; ở Anh và nhiều nước phương Tây khác vào cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX... Cho đến nay, ở hầu khắp các nước có nền giáo dục được phát triển cũng như ở Việt Nam chúng ta, hình thức dạy học theo nhóm được sử dụng rất phổ biến dưới nhiều hình thức khác nhau.
Khái niệm:
Dạy học theo nhóm là hình thức dạy học có sự kết hợp giữa tập thể và cá nhân, là bước chuyển đổi từ dạy học tập thể sang cá thể hay từ độc thoại sang đối thoại, từ việc truyền thụ, áp đặt tri thức sắp sẵn của giáo viên sang hoạt động tự tìm kiếm, được khích lệ của mỗi cá nhân trong các nhóm nhỏ.
2. Đặc trưng
Đặc trưng của hình thức học tập theo nhóm là mỗi lớp được phân chia thành các nhóm nhỏ, tùy theo yêu cầu, nội dung học tập, điều kiện, phương tiện và tính chất của vấn đề học tập, nghiên cứu mà số lượng các thành viên trong nhóm có thể từ 5 đến 10 người hoặc cũng có thể từ 10 đến 20 người.
Ví dụ: Cùng nghiên cứu, thảo luận một vấn đề thì chỉ cần nhóm nhỏ còn nếu tổ chức trò chơi đóng vai, biểu diễn hay kịch ngắn, diễn đàn, ... thì lại phải tổ chức học tập theo các nhóm lớn.
Hình thức dạy học theo nhóm có ưu điểm cơ bản là:
- Tạo nên môi trường học tập mà trong đó có sự trao đổi, hợp tác giúp đỡ giữa các thành viên trong nhóm với nhau.
- Hình thành không khí học tập tích cực trong nhóm: khuyến khích, động viên các thành viên trong nhóm có ý thức sưu tầm tài liệu, tìm giải pháp mới để giải quyết vấn đề, tích cực tư duy sáng tạo để chuẩn bị phát biểu, tranh luận, bồi dưỡng kỹ năng trình bày vấn đề bằng ngôn ngữ nói.
- Hình thành và phát triển thói quen làm việc tự giác, tích cực, độc lập và ý thức trách nhiệm đối với tập thể nhóm cũng như sự quan tâm giúp đỡ bạn bè trong nhóm.
- Hình thành và phát triển một số kỹ năng tự học, tự nghiên cứu, tự kiểm tra, tự đánh giá kết quả hoạt động học tập của bản thân cũng như của nhóm v.v...
Tuy nhiên, nếu tổ chức không tốt, hình thức học tập theo nhóm dễ mất thời gian mà hiệu quả lại thấp, không phát huy đồng đều tính tích cực của mỗi cá nhân, dễ tạo nên sự ỉ lại, dựa dẫm vào bạn bè…
Để hình thức tổ chức dạy học theo nhóm có hiệu quả cao, cần chú ý thực hiện một số yêu cầu sau:
- Cần xác định rõ mục đích, yêu cầu, đặc biệt là nội dung học nhóm phải được xác định cụ thể, chi tiết.
- Phải hình thành các nhóm học tập sao cho có sự phù hợp, tương đồng về năng lực học tập, về hứng thú đối với môn học, về tình cảm và tính cách v.v...
- Mỗi nhóm phải có số thành viên phù hợp với yêu cầu cùng học tập, cùng nghiên cứu các vấn đề. Các nhóm phải được tổ chức chặt chẽ, có nhóm trưởng điều khiển, nếu cần có thể có thư kí để ghi chép.
- Việc học nhóm ở trên lớp, ở nhà hay trên giảng đường cũng cần có địa điểm, cần có các phương tiện học tập tối thiểu (tài liệu học tập, bảng, phấn và các phương tiện nghe nhìn khác nếu có v.v... ) để phục vụ cho cả nhóm cùng học.
- Yêu cầu cuối cùng là vai trò của giáo viên trong việc tổ chức, điều khiển nhóm học tập. Để phát huy cao độ tính tích cực, chủ động của học sinh, giáo viên nên đóng vai trò người hướng dẫn, động viên khuyến khích hoạt động của mỗi thành viên và của các nhóm trong việc xây dựng kế hoạch, chuẩn bị các phương tiện, tổ chức tiến trình học tập, v.v...
II. Hình thức tự học (ở nhà)
Hoạt động học ở nhà, hay còn gọi là hoạt động tự học, diễn ra dưới sự điều khiển gián tiếp của giáo viên, học sinh tự mình sắp xếp kế hoạch, sử dụng điều kiện sẵn có trong gia đình, tài liệu, củng cố, đào sâu, mở rộng và hoàn chỉnh tri thức, hoàn thành các nhiệm vụ học tập đã được giáo viên giao và hướng dẫn sơ bộ cách thức thực hiện
1. Mục đích của hình thức tự học
- Mở rộng, đào sâu, hệ thống hóa và khái quát hóa những điều đã tiếp thu trên làm cho vốn kiến thức được hoàn thiện.
- Rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo, sử dụng những tri thức của mình vào các tình huống quen thuộc và những tình huống nảy sinh từ thực tiễn.
- Chuẩn bị lĩnh hội tri thức mới bằng cách đọc trước bài trong sách giáo khoa, học làm thí nghiệm, thực nghiệm đơn giản theo hướng dẫn của giáo viên.
- Tự bồi dưỡng tinh thần trách nhiệm, trình tự giác, độc lập, tính kỉ luật, tính tổ chức, tính kế hoạch trong học tập.
2. Hình thức học tập ở nhà chỉ có thể đạt kết quả khi thực hiện một số yêu cầu sau:
- Làm cho học sinh thấy rõ tầm quan trọng và trách nhiệm cơ bản về môn học ở nhà, có nhu cầu với hoạt động đó.
- Đảm bảo cho học sinh có đủ thời gian tối thiểu để học ở nhà bằng việc dự tính hợp lí những nhiệm vụ được giao và thời gian có thể có được của học sinh.
- Đảm bảo những điều kiện tối thiểu về cơ sở vật chất như bàn, ghế, ánh sáng, vị trí góc học tập v.v...
- Cá biệt hóa các bài tập về nhà trên cơ sở những bài tập cho cả lớp.
- Đảm bảo cho các bài tập có tính đa dạng (quen biết hoặc mới lạ, dễ hay khó)
- Bồi dưỡng học sinh một số phương pháp học tập có liên quan tới việc học ở nhà như phương pháp đọc sách, phương pháp giải bài tập, phương pháp ôn tập.
- Tăng cường kiểm tra hoạt động học tập ở nhà của học sinh dưới nhiều hình thức như giao bài tập tương tự với bài đã làm ở nhà, kiểm tra các bài tập đã giao về nhà thông qua việc gọi lên bảng, kiểm tra bài vở của học sinh v.v...
Như vậy hình thức tổ chức hoạt động học ở nhà của học sinh phải được hiểu là sự phối hợp chặt chẽ vai trò tổ chức, điều khiển của giáo viên bằng các tác động sư phạm với vai trò chủ thể hoạt động nhận thác của học sinh thông qua việc rèn luyện kỹ năng tự tổ chức, tự điều chỉnh trong hoạt động tự học.
phân tích các hình thức dạy học còn lại
1. Hình thức tham quan
2. Hình thức thảo luận và hình thức xêmina
3. Hình thức giúp đỡ riêng (phụ đạo)
4. Hình thức hoạt động ngoại khóa trong dạy học
HÌNH THỨC THAM QUAN
Khái niệm
Tham quan là một hình thức tổ chức dạy học trong thực tế nhờ quan sát trực tập của học sinh dưới sự hướng dẫn của giáo viên là cơ sở tham quan nhằm nghiên cứu sự vật, hiện tượng cần thông hiểu trong nội dung dạy học.


Hình thức này có thể được tổ chức ở một số môn học đặc biệt là lịch sử, địa lí
2. Mục đích của hình thức tham quan
- Mở rộng, đào sâu tầm hiểu biết xung quanh vấn đề do chương trình quy định.
- Nâng cao hứng thú học tập, phát triển óc quan sát, tính tò mò khoa học
- Bồi dưỡng phương pháp nhận thức như quan sát, phân tích, tổng hợp những tư liệu cụ thể đã thu thập được trong quá trình tham quan.
- Bồi dưỡng lòng yêu quê hương, đất nước, thị hiếu thẩm mĩ và định hướng giá trị đối với hiện thực khách quan.
3. Hình thức tổ chức
Hình thức tham quan có thể được tổ chức trước, trong và sau khi học một đề mục nào đó.
Nếu tiến hành tham quan trước khi học một bài mới, ta gọi là tham quan chuẩn bị.
=> Mục đích của tham quan chuẩn bị là nhằm giúp học sinh tích lũy được những hiểu biết cần thiết phục vụ cho việc lĩnh hội những tri thức mới được dễ dàng và hứng thú.
- Nếu tiến hành tham quan trong quá trình học, được gọi là tham quan bổ sung.
=> Nhằm minh họa, làm rõ những tiêu đề riêng rẽ, cung cấp vật liệu cho tư duy khoa học và có thể làm chỗ dựa cho sự trao đổi nội dung bài học sau này.
- Nếu tiến hành tham quan sau khi học một bài nào đó thì được gọi là tham quan tổng kết
=> Nhằm củng cố và đào sâu những điều đã học.
4. Tham quan được tổ chức theo các bước sau đây:

- Bước chuẩn bị:
+ Giáo viên chỉ rõ mục đích, yêu cầu, nội dung, địa điểm tham quan.
+ Vạch kế hoạch tham quan (đối tượng quan sát, phương tiện cần sử dụng, những tài liệu cần thu thập; cách thức tổ chức học sinh về nhân sự, về quản lí; phân phối thời gian đi, thời gian tham quan; thời gian về v.v... ).
+ Phổ biến kế hoạch cho học sinh trong lớp để các em ý thức được đầy đủ mục đích, yêu cầu, nội dung, cách tiến hành và nội quy tham quan.
- Bước tiến hành tham quan:
+ Hoạt động trong bước này được tiến hành theo kế hoạch đã định dưới sự chỉ đạo của giáo viên hoặc cán bộ phụ trách cơ sở tham quan.
+ Nội dung công việc tiến hành khi tham quan bao gồm: Quan sát những sự vật,hiện tượng đã được dự kiến; ghi chép những nội dung cần thiết; vẽ sơ đồ; thu thập những hiện vật cẩn thiết chú ý tới tính tổ chức, kỉ luật, đảm bảo an toàn khi tiếp xúc với những môi trường và động vật độc hại theo sự hướng dẫn của cơ sở.
- Bước tổng kết:
+ Sau khi tham quan, học sinh phải xem xét, chỉnh lí lại các tài liệu đã thu thập được, trao đổi ý kiến trong tập thể lớp để chính xác hóa nhận định và số liệu, để trên cơ sở đó viết báo cáo thu hoạch, làm mô hình, xây dựng tư liệu sự kiện hoặc hiện vật v.v...
+ Nhiệm vụ của giáo viên là hướng dẫn học sinh cách sàng lọc tư liệu, viết thu hoạch; rút kinh nghiệm về tổ chức về ý thức thái độ của học sinh trước và trong quá trình tham quan
HÌNH THỨC THẢO LUẬN VÀ HÌNH THỨC XÊMINA
Đặc điểm:
Đây là hai hình thức tổ chức dạy học đòi hỏi học sinh phải chuẩn bị ý kiến về một vấn đề nhất định có liên quan tới nội dung học tập, tiến hành báo cáo để trao đổi, tranh luận
2. So sánh hình thức thảo luận và hình thức xêmina
Giống nhau: chúng đều yêu cầu học sinh phải chuẩn bị ý kiến rồi tiến hành báo cáo để trình bày, thảo luận, tranh luận trước tập thể
Khác nhau:
Thảo luận
Xêmina
Áp dụng cho học sinh trung học cơ sở.
Phạm vi mức độ vấn đề nêu ra hẹp hơn và nông hơn.
Người điều khiển có thể là một học sinh có uy tín về trình độ học lực hoặc giáo viên.
Được áp dụng cho học sinh trung học phổ thông hoàn chỉnh.
Phạm vi và mức độ vấn đề nêu ra rộng hơn và sâu hơn.
Khi tiến hành bắt buộc phải có giáo viên trực tiếp điều khiển.
3. Ý nghĩa
Cả hai hình thức thảo luận và Xêmina đều có ý nghĩa nhận thức, giáo dục và kiểm tra rất lớn, chúng tạo điều kiện củng cố, mở rộng và đào sâu tri thức cho học sinh. Tri thức nắm được qua những hình thức tổ chức dạy học này do đã trải qua một trình tự nghiên cứu, thử nghiệm, thảo luận, phân tích kĩ càng, do đó dễ trở thành cơ sở xây dựng niềm tin khoa học cho học sinh.
Nội dung, cách thức tổ chức tốt các hình thức dạy học này sẽ kích thích được nhu cầu nhận thức, hứng thú tìm tòi, trí thông minh, sáng tạo của học sinh và cùng với nó, sẽ là điều kiện tốt để hình thành cho các em những phẩm chất của người làm khoa học như tính kế hoạch, trung thực, khiêm tốn.
Thông qua những hình thức tổ chức dạy học này, giáo viên có thể kiểm tra học sinh về nhiều mặt: trình độ tiếp thu, khả năng làm việc độc lập, tính hệ thống của việc tự học, mặt mạnh và yếu của học sinh trong sự chuẩn bị. Nói cách khác, là nhờ chúng, giáo viên có thể đảm bảo thực hiện tốt các mối liên hệ ngược ngoài để từ đó có thể thay đổi, bổ sung bài giảng của mình cho hợp lí hơn.
3. Các bước thực hiện
- Bước chuẩn bị:
Về phía giáo viên
+ Công bố cho học sinh biết ngay từ khi bắt đầu một chương hay môn học số
lượng các buổi và tên đề tài thảo luận hay Xêmina: mục đích yêu cầu chung của chúng.
+ Giới thiệu các tài liệu cần phải đọc, công việc cụ thể trong quá trình chuẩn bị.
+ Công bố kế hoạch, thời gian tiến hành; lấy ý kiến của toàn thể học sinh, là: bổ sung hoàn chỉnh kế hoạch, trao nhiệm vụ chung cho cả lớp; chỉ định một số học sinh chuẩn bị sâu thêm một số khía cạnh của vấn đề đưa ra thảo luận: chỉ định trước một số học sinh phát biểu, nhận xét (người nhận xét có quyền đọc trước tham luận để nắm chắc nội dung).
Về phía học sinh:
+ Trước buổi thảo luận, mỗi học sinh phải có một bản đề cương phát biểu ý kiến, giáo viên có thể đọc trước để bổ sung.
+ Học sinh phải tự xây dựng kế hoạch, những vấn đề tiêu biểu như những công việc cần thực hiện, những tài liệu cần đọc, thời gian hoàn thành v.v...
+ Trong quá trình chuẩn bị, học sinh cần tranh thủ sự giúp đỡ của giáo viên, đặc biệt là những học sinh có bài chuẩn bị để tham luận.
- Tiến hành thảo luận và Xêmina
Khi thảo luận, người hướng dẫn có thể là một học sinh nào đó theo sự chỉ định của giáo viên (thường đó là những học sinh có học lực khá, và ở một số trường hợp khác, có thể áp dụng biện pháp luân phiên, song dù ở biện pháp nào, thì số học sinh cần hướng dẫn vẫn rất cần sự bồi dưỡng của giáo viên).
Ở hình thức Xêmina bắt buộc phải được giáo viên trực tiếp điều khiển:
+ Bắt đầu buổi trao đổi, giáo viên kiểm tra tình hình chuẩn bị của lớp, sau đó nhắc lại một số mục đích, yêu cầu của buổi thảo luận, Xêmina dưới dạng nêu vấn đề, nhằm tạo tâm thế cho học sinh.
+ Công bố, tiến hành thảo luận Xêmina danh sách và thứ tự học sinh sẽ lần lượt đọc báo cáo và người nhận xét.
+ Giáo viên lần lượt chỉ định người báo cáo và người nhận xét, điều khiển về mặt thời gian, nêu bật những vấn đề quan trọng và nhấn mạnh điểm cần tập trung, thảo luận.
+ Học sinh tham gia trao đổi, tranh luận.
Trong quá trình thảo luận, người hướng dẫn phải theo dõi sát sao, nhạy bén để phát hiện những mâu thuẫn thể hiện trong các ý kiến phát biểu, nhằm tập trung các ý kiến của học sinh cho phù hợp với mục đích, yêu cầu đã dự kiến, tránh được tình trạng thảo luận, tranh luận miên man, đi chệch hướng.
- Kết thúc buổi thảo luận và Xêmina
Người hướng dẫn nhận xét và đánh giá các bản báo cáo và các bản nhận xét; tổng kết những ý kiến phát biểu, nêu lên nói cách súc tích và có hệ thống những ý kiến thống nhất và những ý kiến bất đồng; tham gia ý kiến về những vấn đề chưa thống nhất và bổ sung thêm những ý kiến cần thiết; đánh giá các báo cáo và những những ý kiến phát biểu, nhận xét tinh thần, thái độ làm việc chung của tập thể và riêng của các cá nhân; cho điểm; tổng kết và nêu lên một số vấn đề cho học sinh về nhà tiếp tục suy nghĩ.
HÌNH THỨC GIÚP ĐỠ RIÊNG (PHỤ ĐẠO)
Sự phân hóa trong quá trình dạy học tất yếu dẫn tới sự khác nhau về trình độ nhận thức giữa học sinh khá - giỏi và học sinh yếu kém. Từ đó dẫn tới hình thức tổ chức dạy học khác nhau đối với hai loại học sinh này.
Đối với học sinh yếu kém
Cần tập trung bồi dưỡng về phương pháp học tập.
Cung cấp thêm tri thức vào những thời gian cần thiết, giao nhiệm vụ vừa sức một cách có hệ thống, liên tục.
Đặt ra những yêu cầu cụ thể buộc học sinh phải có ý thức thường trực đối với nhiệm vụ học tập, hướng vào những kiến thức trọng tâm, trọng điểm.
Hình thành ý chí tự tin cho các em, tránh sự mặc cảm về phía học sinh và sự định kiến về phía giáo viên.
Động viên đúng lúc, đúng cho để tạo dựng động cơ và hứng thú học tập cho học sinh.
Đối với học sinh khá giỏi
Phải tạo điều kiện để các em có điều kiện phát triển hết năng lực học tập của mình, trao những nhiệm vụ có mức độ khó khăn lớn so với những học sinh khác; khen chê đúng mức; yêu cầu các em học tập toàn diện, tránh tình trạng học tủ, học lệch; động viên các em có ý thức giúp đỡ các bạn học yếu – kém để tạo nên niềm tin và tinh thần trách nhiệm đối với bè bạn và tập thể.
HÌNH THỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA TRONG DẠY HỌC
Do sự hạn chế của thời gian lên lớp trong chương trình chính khóa, đồng thời với sự gia tăng không ngừng của tri thức đã làm xuất hiện mâu thuẫn giữa nhu cầu nhận thức của học sinh với tính kế hoạch của chương trình. Vì thế, để giải quyết mâu thuẫn này, người ta tổ chức những hoạt động ngoại khóa nhằm tạo điều kiện cho mỗi học sinh có thể mở rộng, đào sâu kiến thức, phát triển những hứng thú, năng lực cá nhân.
Do sự hạn chế của thời gian lên lớp trong chương trình chính khóa, đồng thời với sự gia tăng không ngừng của tri thức đã làm xuất hiện mâu thuẫn giữa nhu cầu nhận thức của học sinh với tính kế hoạch của chương trình. Vì thế, để giải quyết mâu thuẫn này, người ta tổ chức những hoạt động ngoại khóa nhằm tạo điều kiện cho mỗi học sinh có thể mở rộng, đào sâu kiến thức, phát triển những hứng thú, năng lực cá nhân.
Để tiến hành các hoạt động ngoại khóa đạt được hiệu quả giáo dục và giáo dưỡng, phải có sự tổ chức chặt chẽ: chu đáo, tỉ mỉ của giáo viên, sự giúp đỡ của nhà trường, của Hội cha mẹ học sinh và những tổ chức đỡ đầu, kết nghĩa. Bên cạnh đó giáo viên phải động viên được sự tham gia nhiệt tình của tập thể học sinh, của một cá nhân, phải tạo dựng được những hạt nhân nòng cốt trong mỗi đang hoạt động ngoại khóa.
Ngoài các hình thức tổ chức dạy học đã nêu ở trên, tùy theo đặc trưng của môn học, tùy theo đặc điểm nhận thức của học sinh, giáo viên còn có thể tiến hành một số hình thức tổ chức dạy học bổ sung khác như thực hành, ngoại khóa, câu lạc bộ khoa học, v.v...
Kết luận sư phạm
Các hình thức tổ chức dạy học nói chung muốn đạt kết quả tối ưu về giáo dưỡng, giáo dục và phát triển trí tuệ cho học sinh, giáo viên cần chuẩn bị thật chu đáo kế hoạch bài dạy (giáo án) và thực hiện thật tốt giáo án đó.
Trong giáo án cần thể hiện đậm nét các khâu của quá trình dạy học. Cụ thể là, phải xác định rõ mục đích, yêu cầu; phản ánh đầy đủ nội dung cơ bản của bài học về tri thức và kĩ năng; chi tiết hóa hoạt động của giáo viên và học sinh trên lớp, hoặc các hình thức dạy học khác; chuẩn bị cụ thể chi tiết việc ôn tập, củng cố, luyện tập, thực hành, kiểm tra, đánh giá; hướng dẫn học tập ở nhà, v.v...
Tóm lại, trong thực tiễn dạy học, mô hình thức tổ chức dậy học đều có những ưu điểm và hạn chế nhất định. Nghệ thuật sư phạm của người giáo viên là phải biết vận dụng phối hợp các hình thức tổ chức dạy học một cách khoa học, hợp lí phù hợp với đặc trưng của môn học và đặc điểm nhận thức của học sinh.
 
Cám ơn thầy và các bạn đã lắng nghe