Dãy số

Về các dãy số xác định bởi dãy các phương trình

Trần Nam Dũng – ĐH KHTN Tp HCM

Trong toán học, có rất nhiều trường hợp ta không xác định được giá trị cụ thể đối tượng mà chúng ta đang xét (ví dụ số, hàm số) nhưng vẫn có thể thực hiện các phép toán trên các đối tượng đó. Ví dụ ta có thể không biết giá trị các nghiệm của một phương trình, nhưng vẫn biết được tổng của chúng:
“Tìm tổng các nghiệm của phương trình cos5x – 5cos3x + 3cosx – 1 = 0 trên đoạn [0, 2(]”.
hay là tính tích phân của một hàm mà ta không có biểu thức tường minh:
“Chứng minh rằng với mọi t ( 0, phương trình x3 + tx – 8 = 0 luôn có 1 nghiệm dương duy nhất, ký hiệu là x(t). Tính
”
Trong bài viết nhỏ này, chúng ta sẽ đề cập đến một tình huống căn bản khác, đó là khảo sát những dãy số xác định bởi dãy các phương trình:
“Cho dãy các hàm số fn(x) xác định bởi công thức tường mình hoặc truy hồi thoả mãn điều kiện: các phương trình fn(x) = 0 có nghiệm duy nhất xn ( D. Cần khảo sát các tính chất của xn như khảo sát sự hội tụ, tìm giới hạn …”

Chúng ta bắt đầu từ một bài toán thi tuyển sinh vào khoa Toán trường Đại học Độc lập Matxcơva năm 2000

Bài toán 1. Ký hiệu xn là nghiệm của phương trình


thuộc khoảng (0, 1)
Chứng minh dãy {xn} hội tụ;
Hãy tìm giới hạn đó.

Bình luận: xn được xác định duy nhất vì hàm số
liên tục và đơn điệu trên (0, 1). Tuy nhiên, ta không thể xác định được giá trị cụ thể của xn. Rất may mắn, để chứng minh tính hội tụ của xn, ta không cần đến điều đó. Chỉ cần chứng minh tính đơn điệu và bị chặn là đủ. Với tính bị chặn, mọi thứ đều ổn vì 0 < xn < 1. Với tính đơn điệu, ta chú ý một chút đến mối liên hệ giữa fn(x) và fn+1(x): fn+1(x) = fn(x) +
. Đây chính là chìa khoá để chứng minh tính đơn điệu của xn.

Lời giải: Rõ ràng xn được xác định 1 cách duy nhất, 0 < xn < 1. Ta có fn+1(xn) = fn(xn) + 1/(xn-n-1) = 1/(xn-n-1) < 0, trong khi đó fn+1(0+) > 0. Theo tính chất của hàm liên tục, trên khoảng (0, xn) có ít nhất 1 nghiệm của fn+1(x). Nghiệm đó chính là xn+1. Như thế ta đã chứng minh được xn+1 < xn. Tức là dãy số {xn} giảm. Do dãy này bị chặn dưới bởi 0 nên dãy số có giới hạn.

Ta sẽ chứng minh giới hạn nói trên bằng 0. Để chứng minh điều này, ta cần đến kết quả quen thuộc sau:
1 + 1/2 + 1/3 + … + 1/n > ln(n)
(Có thể chứng minh dễ dàng bằng cách sử dụng đánh giá ln(1+1/n) < 1/n)

Thật vậy, giả sử lim xn = a > 0. Khi đó, do dãy số giảm nên ta có xn ( a với mọi n.

Do 1 + 1/2 + 1/3 + … + 1/n ( ( khi n ( ( nên tồn tại N sao cho với mọi n ( N ta có 1 + 1/2 + 1/3 + … + 1/n > 1/a.

Khi đó với n ( N ta có
0 =

Mâu thuẫn. Vậy ta phải có lim xn = 0.

Bài toán 2. Cho n là một số nguyên dương > 1. Chứng minh rằng phương trình xn = x + 1 có một nghiệm dương duy nhất, ký hiệu là xn. Chứng minh rằng xn dần về 1 khi n dần đến vô cùng và tìm
.
Lời giải: Rõ ràng xn > 1. Đặt fn(x) = xn – x – 1. Khi đó fn+1(1) = - 1 < 0 và fn+1(xn) = xnn+1 – xn – 1 > xnn – xn – 1= fn(xn) = 0. Từ đó ta suy ra 1 < xn+1 < xn . Suy ra dãy {xn} có giới hạn hữu hạn a. Ta chứng minh a = 1. Thật vậy, giả sử a > 1. Khi đó xn ( a với mọi n và ta tìm được n đủ lớn sao cho: xnn ( an > 3 và