Chuyên đề sử dụng sơi đồ tư duy

chào mừng quí thầy cô giáo
tham dự chuyên đề hè 2012
chuyên đề
sử dụng sơ đồ tư duy
trong dạy học Ngữ văn THCS
Người thực hiện: Trần Thị Ngọc
PHẦN MỞ ĐẦU
Trong cuộc đời mỗi người, muốn trưởng thành không ai là không trải qua những năm tháng miệt mài trên ghế nhà trường - những năm tháng được gọi là“ thời hoa mộng” – cái thời đặt nền móng cho mọi kiến thức, nền tảng nhân cách của mỗi con người. Tất cả các môn học trong nhà trường đều ít nhiều góp phần hoàn chỉnh đều đó. Trong đó môn Ngữ văn đóng vai trò đặc biệt quan trọng vì cổ nhân đã nói “ Văn học là nhân học”. Nhưng một thực tế đáng buồn là hiện nay các môn học ở nhà trường - môn xã hội nói chung, môn Ngữ văn nói riêng - đang bị coi là “ thất sủng”. Điều đó do nhiều nguyên nhân cả chủ quan lẫn khách quan. Vậy làm thế nào để các em hứng thú với môn học, học giỏi môn học? Đây là mong muốn chính đáng của nhiều học sinh cũng như giáo viên. Để yêu thích, say mê và học giỏi bộ môn kì diệu này, trước hết các em phải nuôi dưỡng lòng say mê, sau nữa phải có phương pháp học tập đúng đắn để không ngừng nâng cao vốn kiến thức của mình. Bên cạnh đó, người giáo viên phải không ngừng đổi mới phương pháp dạy học cho phù hợp với tâm sinh lí lứa tuổi, với đối tượng tiếp thu, với điều kiện cơ sở vật chất ở trường …để giờ dạy đạt kết quả như mong muốn. Và Bộ giáo dục & Đào tạo năm vừa qua đưa ra một phương páp dạy học mới: Sử dụng sơ đồ tư duy. Theo sự phân công của tổ ngiệp vụ tôi xin trìn bày chuyên đề: Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học Ngữ văn.
PHẦN NỘI DUNG
1. Trước hết ta phải hiểu khái niệm : Sơ đồ tư duy nghĩa là gì?
Sơ đồ tư duy còn gọi là bản đồ tư duy hay lược đồ tư duy… là hình thức ghi chép nhằm tìm tòi, đào sâu, mở rộng một ý tưởng, tóm tắt ý chính của một nội dung, hệ thống hóa một chủ đề … bằng cách kết hợp việc sử dụng hình ảnh, đường nét, màu sắc, chữ viết.
Vậy khi dùng sơ đồ tư duy cần đạt yêu cầu gì?
Sơ đồ tư duy là một sơ đồ mở, việc thiết kế sơ đồ tư duy theo mạch tư duy của mỗi người, không yêu cầu tỉ lệ, kích thước khắt khe như bản đồ địa lí, có thể thêm hoặc bớt các nhánh, mỗi người vẽ một kiểu khác nhau, dùng màu sắc, hình ảnh, các cụm từ diễn đạt khác nhau, cùng một nội dung nhưng mỗi người có thể thể hiện nó dưới dạng sơ đồ tư duy theo một cách riêng, do đó việc lập sơ đồ tư duy phát huy tối đa khả năng sáng tạo của mỗi người.
Vậy sơ đồ tư duy có vai trò gì trong việc dạy và học?
Sơ đồ tư duy – một công cụ tổ chức tư duy nền tảng, có thể miêu tả nó là một kĩ thuật hình họa với sự kết hợp giữa từ ngữ, hình ảnh, đường nét, màu sắc phù hợp với cấu trúc, hoạt động và chức năng của bộ não giúp con người khai thác tiềm năng vô tận của bộ não. Nó được coi là sự lựa chọn cho toàn bộ trí óc hướng tới lối suy nghĩ mạch lạc.

Sơ đồ tư duy có thể sử dụng trong những trường hợp nào?
Cơ chế hoạt động của sơ đồ tư duy chú trọng tới hình ảnh, màu sắc, với mạng lưới liên tưởng ( các nhánh). Sơ đồ tư duy là công cụ đồ họa nối các hình ảnh có liên hệ với nhau, vì vậy có thể vận dụng sơ đồ tư duy vào hỗ trợ dạy học kiến thức mới, ôn tập hệ thống hóa kiến thức, kiểm tra…
Môn Ngữ văn có đặc thù riêng là chia làm 3 phân môn nhỏ là: Văn học, tiếng Việt và Tập làm văn. Tuy có chung mục đích là giáo dục thẩm mĩ, rèn luyện cho học sinh kĩ năng: nghe, nói, đọc, viết nhưng chúng có vị trí tương đối độc lập bởi mục tiêu riêng biệt của từng phân môn. Theo đó ba phân môn có những nhận thức khác biệt, do đó cũng có phương pháp dạy học đặc thù. Việc sử dụng sơ đồ tư duy vì thế cũng có ít nhiều khác biệt.
2. Lợi ích của sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học
Không có gì là khó hiểu khi hầu hết học sinh than phiền trí nhớ của họ kém, bài lại quá dài nên dẫn đến việc không hiểu, không thuộc hoặc chán nản học.Vì thế,việc dạy học bằng sơ đồ tư duy kích thích sự tìm tòi sáng tạo của giáo viên, buộc người giáo viên phải làm việc nhiều hơn dẫn đến chất lượng dạy học được nâng lên. Khi sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học Ngữ văn học sinh hứng thú học hơn, tiếp thu bài tốt hơn dẫn đến kết quả học tập được nâng lên rõ rệt.
Cụ thể:
- Sơ đồ tư duy là công cụ ghi chép bài tối ưu
Nguyên tắc trí nhớ siêu đẳng + Từ khóa + Não trái phải = Sơ đồ tư duy.
- Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học có nhiều lợi ích:
+ Sơ đồ tư duy giúp bạn tiết kiệm thời gian vì nó chỉ tận dụng các từ khóa
+ Sơ đồ tư duy tận dụng được các nguyên tắc của trí nhớ siêu đẳng ( sự hình dung, sự liên tưởng, làm nổi bật sự việc…)
- Sơ đồ tư duy sử dụng cả hai bán cầu não cùng một lúc.
Nếu ta vận dụng đúng cách sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học nó sẽ hoàn toàn giải phóng những năng lực tiềm ẩn trong bạn, đưa bạn lên một đẳng cấp mới…
3. Một số kinh nghiệm khi sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học Ngữ văn.
3.1: Chọn đơn vị kiến thức có thể sử dụng sơ đồ tư duy
Đây là yếu tố đầu tiên và quan trọng.
Những anh bộ đội ra trận, nếu anh nhắm trúng mục tiêu thì sẽ diệt được địch, mang về chiến thắng vẻ vang; nếu không vừa lãng phí vũ khí vừa có thể bị lộ hậu quả sẽ khôn lường. Việc làm này giống như việc nhà nước đang đầu tư dàn trải nhiều công trình, chưa xác định được những công trình trọng điểm gây thiệt hại không ít cho nền kinh tế nước nhà.
Vì thế, ở bất kì lĩnh vực nào, nếu ta xác định được chính xác mục tiêu, địa điểm thì ta đầu tư, sử dụng, khai thác mới có hiệu quả; còn nếu ta xác định sai coi như việc làm của ta uổng phí vô hình chung có thể phản tác dụng.
Quay trở lại vấn đề tôi đang muốn nói tới, để chọn được đơn vị kiến thức trong môn Ngữ văn cấp THCS để sử dụng được sơ đồ tư duy không hề đơn giản. Người giáo viên phải nắm kĩ mục tiêu bài học, khối lượng kiến thức của bài học. Ngoài ra ta cũng phải tính đến đối tượng học sinh, điều kiện cơ sở vật chất…
Cá nhân tôi để giải quyết vấn đề này tôi luôn xác định kĩ mục tiêu từng bài, xem xét những bài có đơn vị kiến thức nhỏ liên quan đến nhau; hoặc những cụm bài có chung kiến thức hay những bài có tính chất tổng kết, ôn tập…thì mới có thể áp dụng dùng sơ đồ tư duy.
Ví dụ ( Phân môn tiếng Việt)
Ở lớp 6: Cụm bài : Từ và cấu tạo từ tiếng Việt; Từ mượn; Nghĩa của từ; từ loại: Danh từ, Động từ, Tính từ và các cụm từ; các biện pháp tu từ, dấu câu, các kiểu cấu tạo câu ( câu đơn, câu ghép)…
Ở lớp 7: Cụm bài cấu tạo từ ( Ghép, láy, Hán Việt); Cụm bài nghĩa của từ ( Từ đồng nghĩa, từ trái nghĩa, từ đồng âm); Cụm bài biến đổi câu ( Rút gọn : Rút gọn câu, câu đặc

biệt; Chuyển câu chủ động thành câu bị động; Mở rộng: thêm trạng ngữ cho câu, dùng cụm Chủ - vị để mở rộng câu…)
Ở lớp 8: Cụm bài các kiểu câu: Câu nghi vấn, câu cầu khiến, câu cảm thán, câu phủ định, câu ghép…
Ở lớp 9: Cụm bài: Xưng hô trong hội thoại, Sự phát triển của từ vựng, Các thành phần biệt lập, những bài ôn tập, tổng kết Ngữ pháp ….
3.2: Hướng dẫn học sinh làm quen với sơ đồ tư duy
Đây là phương pháp học mới, cái mới bao giờ cũng gây nhiều bỡ ngỡ nhất là đối với lứa tuổi học trò chưa nhiều kinh nghiệm, bản lĩnh…
Để học sinh có thể làm quen với sơ đồ tư duy, trước tiên tôi chọn một đơn vị kiến thức đã học ở lớp dưới hay vừa mới học xong để vẽ sơ đồ tư duy. Sau đó giao nhiệm vụ cho các em xem nội dung trên sơ đồ tư duy đó, những cụm từ ngắn gọn, hình vẽ, hình ảnh liên tưởng, các dạng tổng quát…em hãy tập thuyết minh lại kiến thức bằng lời như đang giảng lại cho các bạn em nghe hay đang làm gia sư cho các em nhỏ.
Tiếp theo tôi có thể vẽ những sơ đồ tư duy thiếu thông tin và yêu cầu học sinh dựa vào kiến thức đã học lên điền thêm cho đầy đủ.
Kế đến tôi hướng dẫn các em vẽ những đơn vị kiến thức đơn giản trước. Các em vẽ, tô màu theo sở thích và khả năng miễn ghi lại nội dung kiến thức bài học theo cách hiểu của mình. Tôi cũng lưu ý các em không nên vẽ đơn giản quá, cũng không quá cầu kì, màu sắc cũng nên hài hòa không quá lòe loẹt, phản cảm…
Việc hướng dẫn học sinh làm quen với sơ đồ tư duy phải làm từng bước, không thể nóng vội. Khi học sinh đã làm quen với sơ đồ tư duy rồi thì cách tự ghi kiến thức bằng sơ đồ tư duy và đọc sơ đồ tư duy sẽ dễ dàng hơn.
3.3. Hướng dẫn học sinh cách vẽ
Các bước vẽ sơ đồ tư duy
Bước 1: Vẽ chủ đề ở trung tâm
Qui tắc vẽ chủ đề:
Vẽ chủ đề ở trung tâm để từ đó phát triển ra các ý khác
Có thể tự do sử dụng tất cả các màu sắc mà bạn thích
Không nên đóng khung hoặc che mất hình vẽ chủ đề vì chủ đề cần được làm nổi bật, dễ nhớ.
Có thể bổ sung từ ngữ vào hình vẽ chủ đề nếu chủ đề không rõ ràng
Chủ đề nên được vẽ to cỡ hai đồng xu 5000 đồng.
Bước 2: Vẽ các nhánh
Qui tắc vẽ:
- Mỗi nhánh một màu
- Nhánh cấp một nét đậm nhất; các nhánh cấp 2, 3… theo đó mờ dần.
Bước 3: Vẽ thêm các tiêu đề phụ
Qui tắc vẽ tiêu đề phụ:
Tiêu đề phụ nên được viết bằng chữ in hoa ( hoặc tô đậm) nằm trên các nhánh dày để làm nổi bật.
Tiêu đề phụ được vẽ gắn liền với trung tâm
Tiêu đề phụ nên được vẽ theo hướng chéo góc ( chứ không nằm ngang) để nhiều nhánh phụ khác có thể được vẽ tỏa một cách dễ dàng.
Bước 4: Trong từng tiêu đề phụ, vẽ thêm các ý chính và các chi tiết hỗ trợ
Qui tắc vẽ ý chính và các chi tiết hỗ trợ:
- Chỉ nên tận dụng các từ khóa và hình ảnh
- Bất cứ lúc nào có thể, hãy dùng những biểu tượng, cách viết tắt để tiết kiệm không gian vẽ và thời gian. Mọi người ai cũng có những cách viết tắt riêng cho những từ thông dụng. Hãy phát huy và sáng tạo thêm nhiều cách viết tắt cho riêng bạn.
- Mỗi từ khóa/ hình ảnh nên được vẽ trên đoạn gấp khúc riêng trên nhánh. Trên mỗi khúc chỉ nên có tối đa một từ khóa. Việc này giúp cho nhiều từ khóa mới và những ý khác được nối thêm vào các từ khóa sẵn có một cách dễ dàng ( bằng cách vẽ nối ra từ một khúc)
- Tất cả các nhánh của một ý nên tỏa ra từ một điểm
- Tất cả các nhánh tỏa ra từ một điểm ( thuộc cùng một ý) nên có cùng một màu.
Bước 5: Ở bước cuối cùng này, hãy để trí tưởng tượng của bạn bay bổng. Bạn có thể thêm nhiều hình ảnh nhằm giúp các ý quan trọng thêm nổi bật, cũng như giúp lưu chúng vào trí nhớ bạn tốt hơn.
3.4.Chuẩn bị để vẽ sơ đồ tư duy
Muốn thành công việc gì bao giờ cũng phải chuẩn bị chu đáo. Người nông dân muốn đi cày phải chuẩn bị trâu, cày; giáo viên lên lớp phải soạn bài; học sinh muốn làm bài kiểm tra, bài thi tốt phải chuẩn bị kiến thức…. Vì thế, để sử dụng hiệu quả sơ đồ tư duy trong dạy học tiếng Việt cũng phải chuẩn bị chu đáo để vẽ sơ đồ tư duy.
Thói quen của bản thân tôi cũng như nhiều giáo viên là chỉ chuẩn bị chu đáo đồ dùng và các phương tiện dạy học khi có người thanh tra, dự giờ. Vì vậy ở những tiết có thể sử dụng sơ đồ tư duy giáo viên chỉ dùng tay hoặc dùng thước để vẽ vừa mất thời gian, vừa mất thẩm mĩ lại không khoa học.
Để đạt được kết quả tốt giáo viên nên vẽ sơ đồ trước ở nhà ( với những sơ đồ phức tạp) hay có thể dùng bảng phụ, máy chiếu. Nếu không, giáo viên chuẩn bị phấn màu, thước ( với những bài có sơ đồ đơn giản) để việc thực hiện được nhanh, đẹp.Việc chuẩn bị trước này sẽ rút ngắn thời gian, sơ đồ đẹp, khoa học sẽ gây hứng thú cho học sinh. Để đạt được điều đó, người giáo viên phải có tâm huyết, có sự sáng tạo và đặc biệt đức tính cẩn thận, chu đáo …
3.5. Thời gian thực hiện sử dụng sơ đồ tư duy
Việc sử dụng sơ đồ tư duy vào thời gian nào cũng góp phần không nhỏ vào việc thành công của tiết học. Thời gian thực hiện không thể tùy tiện, nếu sử dụng không đúng lúc, đúng chỗ sẽ phản tác dụng.
Ở khía cạnh này giáo viên cần linh hoạt, sáng tạo. Tùy bài học để sử dụng vào lúc nào là phù hợp nhất. Có thể khi kiểm tra bài cũ, có thể sau phần kiến thức của bài học, có thể ở phần củng cố của tiết học; Dùng sơ đồ tư duy để ghi bài mới… có thể kiểm tra 15’; một phần của bài kiểm tra 1 tiết (Lưu ý: không quá 2 điểm)…


3.6. Thực hiện vẽ sơ đồ tư duy
Người giáo viên phải tùy thuộc vào đơn vị kiến thức, tùy thuộc vào điều kiện và phải linh hoạt …để đưa ra cách thực hiện sao cho tốt.
Ví dụ:
- Cho học sinh hoạt động nhóm: Vẽ lại một đơn vị kiến thức vừa học bằng sơ đồ tư duy.
- Cho học sinh lên bảng vẽ.
- Giáo viên vẽ sẵn và trình bày
- Giáo viên nêu ra câu hỏi – học sinh trả lời sau đó giáo viên đưa ra sơ đồ minh họa
- Vẽ sơ đồ câm để học sinh lên điền
- Giáo viên vẽ thiếu nhánh, yêu cầu các em dùng bút chì, bút màu để vẽ thêm nhánh, điền thêm kiến thức, vẽ thêm hình ảnh liên tưởng…
- Giáo viên có thể giao việc cho học sinh dưới dạng phiếu học tập một số bản đồ tư duy chưa đầy đủ để học sinh vẽ tiếp lên đó hoặc có thể vẽ trên tấm bìa lớn hay bảng cho các nhóm hoàn thiện…
Đây là hình thức chơi mà học, giúp các em phát triển tư duy nên để các em tự do vẽ, sau đó ngắm lại “ tác phẩm” của mình và hoàn thiện lại sao cho bố cục vừa gọn, vừa đẹp mắt lại vừa khoa học.
Dù cách nào thì cũng phải đảm bảo thời gian tiết học và mục đích là nhấn mạnh đơn vị kiến thức học sinh cần ghi nhớ trong bài học.
Một số lưu ý khi vẽ sơ đồ tư duy:
- Chọn từ khóa và ý chính ( tên của một bài hay đơn vị kiến thức)
- Viết cụm từ, không viết thành câu
- Dùng các từ viết tắt
- Có tiêu đề
- Đánh số các ý
- Liên kết các ý bằng nét đứt, mũi tên, số, màu sắc…
- Ghi chép nguồn gốc thông tin để có thể tra cứu lại dễ dàng.
- Sử dụng màu sắc để ghi.
3.7. Phương tiện để vẽ sơ đồ tư duy
Phương tiện để thực hiện vẽ sơ đồ tư duy không khó nếu không muốn nói là đa dạng.
Giáo viên có thể vẽ trên bảng đen, bảng phụ, giấy rô ki… bằng phấn màu, bút màu hay sử dụng công nghệ thông tin như vẽ trên máy bằng phần mềm MinMap…
Học sinh có thể vẽ trên vở, giấy A4, A3; bảng nhóm, bìa…
Muốn vẽ tốt cả giáo viên và học sinh phải chuẩn bị đủ dụng cụ để tránh mất thời gian.
3.8. Những hoạt động chủ yếu trong một tiết dạy sử dụng sơ đồ tư duy
HĐ1: Lập sơ đồ tư duy
Mở đầu bài học, giáo viên có thể cho học sinh lập sơ đồ tư duy theo nhóm với các gợi ý liên quan đến chủ đề kiến thức của bài học.
HĐ2: Báo cáo thuyết minh về sơ đồ tư duy
Cho một vài học sinh hoặc đại diện của nhóm học sinh lên báo cáo, thuyết minh về sơ đồ tư duy mà nhóm mình thiết lập. Hoạt động này vừa giúp giáo viên biết rõ việc hiểu biết kiến thức của các em, vừa rèn cho các em khả năng trình bày ý tưởng trước đông người, giúp các em tự tin, mạnh dạn hơn…
HĐ3: Thảo luận, chỉnh sửa, hoàn thiện sơ đồ tư duy
Tổ chức cho học sinh thảo luận, bổ sung, chỉnh sửa để hoàn thiện sơ đồ tư duy về một bài học hay một đơn vị kiến thức nào đó. Giáo viên sẽ là người cố vấn, là trọng tài giúp các em hoàn thiện chỉnh sơ đồ tư duy, từ đó dẫn dắt đến kiến thức trọng tâm của bài học
HĐ4: Củng cố kiến thức bằng một sơ đồ tư duy.
Cho HS lên trình bày, thuyết minh về kiến thức thông qua một sơ đồ tư duy mà các em vừa thiết kế và cả lớp đã chỉnh sửa, hoàn thiện hoặc một sơ đồ tư duy do giáo viên đã chuẩn bị sẵn ( vẽ ở bảng phụ hoặc ở bìa). Sơ đồ tư duy là sơ đồ mở nên không yêu cầu tất cả các nhóm học sinh có chung một kiểu sơ đồ tư duy như nhau, giáo viên chỉ nên chỉnh sửa cho học sinh về mặt kiến thức, góp ý thêm về đường nét vẽ và hình thức nếu cần.
MỘT SỐ BÀI HỌC CÓ SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY
giáo án
A. MỤC TIÊU CẦN ĐẠT
Kiến thức
Kĩ năng
Thái độ
Tích hợp ( nếu có)
B. CHUẨN BỊ
Chuẩn bị của giáo viên
Chuẩn bị của học sinh
C. LÊN LỚP
Ổn định tổ chức
Kiểm tra bài cũ: ( Linh hoạt)
Bài mới
HĐ1: Giới thiệu bài
HĐ2: Nội dung kiến thức
( Tùy theo phân môn, theo bài để ghi cho phù hợp)
4. Củng cố
5. Dặn dò.
xin trân trọng cảm ơn