Bài 5. Từ nhiều nghĩa và hiện tượng chuyển nghĩa của từ

Tiết 19. Bài 4
Từ nhiều nghĩa và hiện tượng chuyển nghĩa của từ
Những cái chân
Cái gậy có m?t chân
Biết giúp bà khỏi ngã.
Chiếc com- pa bố vẽ
Có chân đứng chân quay.
Cái kiềng đun hằng ngày
Ba chân xòe trong lửa.
Chẳng bao giờ đi cả
Là chiếc bàn bốn chân
Riêng cái võng Trường Sơn
Không chân đi khắp nước.
(Vũ Quần Phương)
Ví dụ 1. SGK/ tr55
Ví dụ 1. SGK/ tr55

Chân gậy
Chân Com -pa
Chân kiềng
Chân bàn
Những cái chân
Cái gậy có bốn chân
Biết giúp bà khỏi ngã.
Chiếc com- pa bố vẽ
Có chân đứng chân quay.
Cái kiềng đun hằng ngày
Ba chân xòe trong lửa.
Chẳng bao giờ đi cả
Là chiếc bàn bốn chân
Riêng cái võng Trường Sơn
Không chân đi khắp nước.
(Vũ Quần Phương)
Riêng cái võng Trường Sơn
Không chân đi khắp nước
Chân võng (hiểu là chân của các chiến sĩ)
- Tráng sĩ đuổi đến chân núi Sóc.
( Thánh Gióng)
Bộ phận của một số đồ vật , tiếp giáp và bám chặt vào mặt nền
Từ Chân có một số nghĩa sau:
Chân 1: Bộ phận dưới cùng của cơ thể con người hay động vật , dùng để đi, đứng: đau chân, nhắm mắt đưa chân.

Chân 2: Bộ phận dưới cùng của một số đồ vật , có tác dụng đỡ cho các bộ phận khác: Chân giường, chân kiềng, chân đèn.
.
Chân 3: Bộ phận của một số đồ vật , tiếp giáp và bám chặt vào mặt nền: Chân tường, chân núi, chân răng.
Chân 4: Đường cắt ngang mặt trời và mặt đất: Chân trời.

Quả na bắt đầu mở mắt
Bé Lam mở đôi mắt tròn xoe nhìn mẹ
Cây bàng già có những cái mắt to hơn gáo dừa
Mắt: Chỗ lồi lõm hình tròn hoặc hình thoi.
Mắt
Mắt na
Mắt bé
Mắt mía.
Từ nhiều nghĩa
Nghĩa của Từ chân
Chân đau, đưa chân
Chân kiềng, chân bàn
Chân tường, chân núi
Chân trời
Từ nhiều nghĩa
Com- pa.
In-tơ -nét.
Toán học
Từ một nghĩa
Từ có thể có một nghĩa hay nhiều nghĩa
Bà già đi chợ cầu Đông
Xem một quẻ bói lấy chồng lợi chăng
Thày bói gieo quẻ nói rằng:
Lợi thì có lợi nhưng răng chẳng còn.
( Ca dao)
lợi
lợi
Lợi
Hiện tượng đồng âm.(âm thanh phát ra giống nhau nhưng nghĩa khác xa nhau)
Chơi chữ
Thảo luận (3 phút)
Phân biệt sự khác nhau giữa từ đồng âm và từ nhiều nghĩa?
Từ nhiều nghĩa
Giữa các nghĩa có mối quan hệ nhất định có thể tìm ra một cơ sở ngữ nghĩa chung
Từ đồng âm
Những từ chỉ giống nhau về mặt âm thanh nhưng nghĩa của chúng không có mối quan hệ nào, tức là các nghĩa không thể tìm ra cơ sở chung nào cả
- Về mặt từ loại: chúng cùng từ loại
- Về mặt từ loại: chúng khác nhau về từ loại
Từ nhiều nghĩa
Từ đồng âm
Ví dụ:
Ví dụ:
Từ cụt
Thiếu một đoạn ở một đầu làm cho trở thành không trọn vẹn về chiều dài: cành cụt
Thiếu một đoạn thông với cái khác, làm cho lối đi đến đó bị tắc: Ngõ cụt, phố cụt
Bị mất một phần quan trọng, không còn nguyên vẹn: Cụt vốn
Lợi 2 (trong răng lợi) ? Phần thịt bao xung quanh chân răng
?Danh từ
Lợi 1( trong hám lợi) ? Cái có ích mà con người thu được nhiều hơn những gì con người phải bỏ ra.
? Tính từ
Lợi
- Về từ loại: chúng cùng từ loại
- Về từ loại: chúng khác nhau về từ loại
(1). Bộ phận dưới cùng của cơ thể con người hay động vật , dùng để đi, đứng
(2). Bộ phận dưới cùng của một số đồ vật , có tác dụng đỡ cho các bộ phận khác
(3).Bộ phận của một số đồ vật , tiếp giáp và bám chặt vào mặt nền:
(4). Đường cắt ngang mặt trời và mặt đất

Nghĩa ban đầu
Nghĩa phát sinh
Hiện tượng chuyển nghĩa của từ
Ghi nhớ (SGK/ tr56)
Chuyển nghĩa là hiện tượng thay đổi nghĩa của từ, tạo ra những từ nhiều nghĩa.
Trong từ nhiều nghĩa có:
Nghĩa gốc là nghĩa xuất hiện từ đầu , làm cơ sở để hình thành các nghĩa khác.
- Nghĩa chuyển là nghĩa được hình thànhtrên cơ sở nghĩa gốc.
*Thông thường, trong câu , từ chỉ có một nghĩa nhất định. Tuy nhiên trong một số trường hợp , từ có thể được hiểu đồng thời theo cả nghĩa gốc lẫn nghĩa chuyển.
Bài tập 1/ Tr 56.
Hãy tìm ba từ chỉ bộ phận cơ thể con người và kể ra một số ví dụ về sự chuyển nghĩa của chúng. Ví dụ:
Chân: chân bàn , chân giường , chân núi , chân đê, chân trời..
Ba từ chỉ bộ phận con người có sự chuyển nghĩa:
Đầu:
đau đầu, nhức đầu.
Đầu sông, đầu nhà,đầu đường
Đầu mối , đầu têu
mũi
Mũi lõ, mũi tẹt, sổ mũi
Mũi kim, mũi dao, mũi thuyền
Mũi tiêm
Cánh quân chia thành ba mũi
Mũi Cà Mau
Tay
Đau tay, cánh tay
Tay ghế, tay vịn cầu thang
Tay anh chị, tay súng.
Bài 2 SGK / 56
Trong tiếng Việt , có một số từ chỉ bộ phận của cây cối được chuyển để cấu tạo từ chỉ bộ phận cơ thể con người. Hãy kể ra những trường hợp chuyển nghĩa đó.
Một số từ chỉ bộ phận của cây cối được chuyển để cấu tạo từ chỉ bộ phận cơ thể con người:
Lá Lá lách, lá phổi
Quả Quả tim, quả thận
Bài 3/ SGK/ Tr 57
Dưới đây là một số hiện tượng chuyển nghĩa của từ tiếng Việt. Hãy tìm thêm cho mỗi hiện tượng chuyển nghĩa đó ba ví dụ minh họa:
Chỉ sự vật chuyển thành chỉ hành động : cái cưa ? Cưa gỗ
Chỉ hành động chuyển thành chỉ đơn vị : Gánh củi đi ? Một gánh củi
Đáp án:

- Chỉ sự vật chuyển thành từ chỉ hành động:
+ Hộp sơn ? sơn cửa
+ Cái bào ? bào gỗ
+ Cân muối ? muối dưa

- Những từ chỉ hành động chuyển thành từ chỉ đơn vị:
+ Đang bó lúa ? gánh 3 bó lúa.
+ Cuộn bức tranh ? ba cuộn giấy
+ Gánh củi đi ? một gánh củi
Dặn dò:
Về học bài
Hoàn thiện bài tập
Soạn bài: Lời văn, đoạn văn tự sự
Tiết học của chúng ta đến đây là hết

Xin cảm ơn các thầy cô và các em!