Bài 22. Sự suy yếu của nhà nước phong kiến tập quyền (thế kỉ XVI - XVIII)

PHÒNG GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO KRÔNG BÔNG
Cuộc thi Thiết kế hồ sơ bài giảng điện tử
Bài giảng
SỰ SUY YẾU CỦA NHÀ NƯỚC PHONG KIẾN
TẬP QUYỀN (THẾ KỈ XVI)
Chương trình Lịch sử 7
Giáo viên: Lý Phương Dung
Trường THCS CưPui - Huyện Krông Bông -Tỉnh ĐăkLăk
Tháng 11-2012
Em hãy nhận xét khái quát tình hình đất nước thời Lê Thái Tổ, Lê Thánh Tông ?
Thời Lê Thái Tổ, triều đình phong kiến vững vàng, kinh tế ổn định.
 Thời Lê Thánh Tông, chế độ phong kiến đạt đến cực thịnh.
Chương V
ĐẠI VIỆT Ở CÁC THẾ KỈ XVI - XVIII
Bài 22
SỰ SUY YẾU CỦA NHÀ NƯỚC PHONG KIẾN TẬP QUYỀN THẾ KỈ XVI
I. TÌNH HÌNH CHÍNH TRỊ- XÃ HỘI
II. CÁC CUỘC CHIẾN TRANH NAM-BẮC TRIỀU VÀ TRỊNH- NGUYỄN
1. Sự sa đọa của triều đình phong kiến nhà Lê từ thế kỉ XVI.
(Nguồn tranh ảnh minh họa lấy từ “Lịch sử Việt Nam bằng tranh” của Trần Bạch Đằng – Nhà xuất bản trẻ.)
Quan sát một số hình ảnh sau:
Hình vẽ minh họa cảnh vua quan ăn chơi sa đọa
Minh họa: nội bộ triều đình “chia bè kéo cánh”…
Minh họa: giết hại các công thần…(dưới triều
vua Lê Uy Mục
Minh họa: xây dựng đền đài, cung điện tốn kém...
Dưới triều vua Lê Tương Dực, chiến tranh, loạn lạc liên miên…
Nhận xét gì về triều đình nhà Lê ở đầu thế kỉ XVI?
Từ đầu thế kỉ XVI, vua quan ăn chơi sa đọa, xây dựng cung điện, lâu đài tốn kém.
- Nội bộ triều Lê chia bè kéo cánh, tranh giành quyền lực.
Dưới triều Lê Uy Mục, quý tộc ngoại thích nắm hết quyền lực, giết hại công thần nhà Lê.
- Dưới triều Lê Tương Dực, tướng Trịnh Duy Sản gây bè phái, đánh giết nhau liên miên suốt hơn 10 năm.
1. Sự sa đọa của triều đình phong kiến nhà Lê từ thế kỉ XVI.
Vua Lê Uy Mục ở ngôi từ năm 1505 đến năm 1509, đêm nào cũng cùng cung phi vui đùa uống rượu quá độ, khi rượu say thì giết cung phi…
Sách Đại Việt sử kí toàn thư cũng đã thẳng thắn viết về sự thất đức của Lê Uy Mục như sau: “Vua nghiện rượu, rất hiếu sát, lại thích ra oai và tàn hại tông thất, để mặc cho họ ngoại hoành hành, làm cho trăm họ oán giận, người bấy giờ gọi là Vua quỷ”
Hình vẽ vua Lê Uy Mục
Dưới triều Lê Tương Dực, mọi quyền hành nằm trong tay Trịnh Duy Sản, các phe phái đánh giết nhau liên miên suốt hơn 10 năm. Lê Tương Dực cũng tỏ ra hung ác không kém Lê Uy Mục. Bấy giờ, nạn đói trầm trọng đang lan tràn nhiều nơi, Tương Dực vẫn huy động dân phu xây dựng nhiều cung điện tốn kém, phá đi phá lại nhiều lần. Quân lính, dân phu khổ sở vì lao dịch và bệnh tật, chết rất nhiều.
Vì sao nhà nước thời Lê sơ (ở thế kỉ XV) rất trịnh trị mà sang thế kỉ XVI lại suy thoái như vậy?
Vua quan ăn chơi xa xỉ, lãng phí tiền của, nội bộ giai cấp thống trị tranh giành quyền lực, quan lại địa phương nhân cơ hội đó hà hiếp, vơ vét của cải của dân…
Vua, quan kém về năng lực và nhân cách, đẩy chính quyền và đất nước vào thế tự suy vong…
- Trong bài hịch của Lương Đắc Bằng, có đoạn tố cáo tội ác quan lại bấy giờ: “Tước đã hết mà lạm thưởng không hết, dân đã cùng mà lạm thu không cùng, phú thuế thu hết tơ tóc mà dùng của như bùn đất…, đãi công thần như chó ngựa, coi dân như cỏ rác”…
- Sự suy thoái của nhà nước phong kiến tập quyền (từ vua quan trong triều đình đến quan lại các cấp ở địa phương) dẫn đến mâu thuẫn xã hội sâu sắc và sự căm phẫn của các tầng lớp nhân dân, làm bùng nổ những cuộc khởi nghĩa.
Theo em, sự suy thoái của triều đình nhà Lê sẽ dẫn đến những hậu quả gì?
Đất nước rối loạn, kinh tế sa sút, đời sống các tầng lớp nhân dân vô cùng cực khổ, mâu thuẫn xã hội ngày càng gay gắt…dẫn đến các cuộc khởi nghĩa của nông dân nổ ra mạnh mẽ.
Ranh giới Đàng Trong, Đàng Ngoài được phân định từ sau cuộc chiến tranh Trịnh-Nguyễn (học ở tiết tiếp theo). Các cuộc khởi nghĩa của nông dân thế kỉ XVI chủ yếu diễn ra ở Đàng Ngoài.
2. Khởi nghĩa nông dân ở
Đàng Ngoài
Thảo luận nhóm
Chia lớp thành 4 nhóm, chuẩn bị bảng phụ để hoàn thành câu trả lời. (3’)
Nhóm 1,3: Phân tích nguyên nhân dẫn đến phong trào khởi nghĩa của nông dân.
Nhóm 2,4: Lập bảng thống kê các cuộc khởi nghĩa theo mẫu sau: (dựa vào lược đồ trong sgk để xác định địa điểm bùng nổ các cuộc khởi nghĩa)
*Nhóm 1,3 cần nêu được:
Nguyên nhân:
+ Lợi dụng triều đình rối loạn, quan lại ở địa phương “cậy quyền thế ức hiếp dân, vật dụng trong dân gian cướp lấy đến hết”, “dùng của như bùn đất…, coi dân như cỏ rác”.
2. Khởi nghĩa nông dân ở
Đàng Ngoài
+ Đời sống nhân dân, nhất là nông dân, lâm vào cảnh khốn cùng.
Mâu thuẫn giữa nông dân với địa chủ, giữa nhân dân với nhà nước phong kiến trở nên gay gắt, làm bùng nổ các cuộc khởi nghĩa.
- Năm 1512, đại hạn, trong nước đói to. Năm 1517, dân chết đói, thây nằm chồng chất lên nhau. Nhiều huyện thuộc hai trấn Hải Dương và Kinh Bắc (Bắc Ninh, Bắc Giang), nạn đói càng dữ dội hơn.

Nhóm 2,4:
Lập bảng thống kê các cuộc khởi nghĩa

2. Khởi nghĩa nông dân ở
Đàng Ngoài
1511
1512
1515
1516
Trần Tuân
Lê Hy,
Trịnh Hưng
Phùng Chương
Trần Cảo
Hưng Hóa, SơnTây
đến Từ Liêm (Hà Nội)
Nghệ An đến Thanh Hóa
Tam Đảo
Đông Triều (Quảng Ninh)
Trần Tuân
(1511)
Phùng Chương (1515)
Trần Cảo
(1516)
Lê Hy, Trịnh
Hưng (1512)
Lược đồ phong trào nông dân khởi nghĩa thế kỉ XVI
Nhận xét gì về phạm vi diễn ra các cuộc khởi nghĩa?
Phạm vi diễn ra rộng khắp ở Đàng Ngoài

Trần Cảo quê ở huyện Thủy Đường (Thủy Nguyên, Hải phòng ngày nay) vốn là một viên quan nhỏ trong triều. Đầu năm 1516, Trần Cảo vứt bỏ quan tước, trở về quê chuẩn bị khởi nghĩa.

Khởi nghĩa Trần Cảo là cuộc khởi nghĩa tiêu biểu nhất. Nghĩa quân cạo trọc đầu, chỉ để ba chỏm tóc, gọi là “quân ba chỏm”
Nghĩa quân ba lần tấn công vào Thăng Long, có lần chiếm được kinh thành, vua quan nhà Lê phải chạy vào Thanh Hóa.
Dựa vào lược đồ trong tập bản đồ Lịch sử 7 để trình bày được diễn biến cuộc khởi nghĩa.
Trần Cảo
(1516)

Trong lần thứ hai tấn công Thăng Long, nghĩa quân chiếm được kinh thành. Trần Cảo lên ngôi vua, đặt niên hiệu là Thiên Ứng. Sau đó quan tướng nhà Lê phản công, nghĩa quân phải phá vòng vây, vượt sông Đuống lên Lạng Sơn (1517).Từ đấy, lực lượng nghĩa quân suy yếu dần, đến năm 1521 thì tan rã.

Tháng 11 năm 1511, cuộc khởi nghĩa do Trần Tuân lãnh đạo đã bùng nổ ở Hưng Hóa và lan rộng đến một số địa phương như Sơn Tây, Vĩnh Phúc, Phú Thọ. Trần Tuân có ông và cha đều đậu Tiến sĩ, làm quan cho triều Lê. Nay thấy vua chỉ biết ăn chơi không lo chính sự nên mới nổi dậy. Cuộc khởi nghĩa này đã làm cho cả triều đình náo loạn. Nghĩa quân đã từng tiến về vùng Từ Liêm (Hà Nội), uy hiếp kinh thành Thăng Long. Sau đó bị quân đội của triều đàn áp và tan rã.
Dựa vào lược đồ trong tập bản đồ Lịch sử 7 để trình bày được diễn biến cuộc khởi nghĩa.
2. Khởi nghĩa nông dân ở
Đàng Ngoài
Nguyên nhân:
+ Lợi dụng triều đình rối loạn, quan lại ở địa phương “cậy quyền thế ức hiếp dân, vật dụng trong dân gian cướp lấy đến hết”, “dùng của như bùn đất…, coi dân như cỏ rác”.
+ Đời sống nhân dân, nhất là nông dân, lâm vào cảnh khốn cùng.
Mâu thuẫn giữa nông dân với địa chủ, giữa nhân dân với nhà nước phong kiến trở nên gay gắt, làm bùng nổ các cuộc khởi nghĩa.
- Diễn biến:
+ Từ năm 1511, các cuộc khởi nghĩa nổ ra ở nhiều nơi trong nước. Tiêu biểu nhất là cuộc khởi nghĩa của Trần Cảo ở Đông Triều (Quảng Ninh), nghĩa quân cạo trọc đầu, chỉ để ba chỏm tóc gọi là “quân ba chỏm”. Nghĩa quân ba lần tấn công Thăng Long, có lần chiếm được, vua Lê phải chạy vào Thanh Hóa.
2. Khởi nghĩa nông dân ở
Đàng Ngoài
Nhận xét gì về kết quả của các cuộc khởi nghĩa?
- Kết quả: Các cuộc khởi nghĩa lần lượt bị đàn áp và thất bại, nhưng đã góp phần làm cho triều đình nhà Lê càng mau chóng sụp đổ.
Vì sao các cuộc khởi nghĩa đều lần lượt thất bại?
- Các cuộc khởi nghĩa nổ ra lẻ tẻ, rời rạc, chưa có sự liên kết với nhau nên quân triều đình dễ dàng đàn áp.
- Các cuộc khởi nghĩa nổ ra một cách tự phát, chưa có sự chuẩn bị chu đáo.
- Lực lượng tham gia chủ yếu là nông dân…
Như vậy trong tiết học này các em cần nắm được:
+ Nguyên nhân và biểu hiện suy thoái của triều đình nhà Lê đầu thế kỉ XVI.
+ Các cuộc khởi nghĩa của nông dân ở Đàng Ngoài thế kỉ XVI (thời gian, người lãnh đạo, địa điểm), trong đó tiêu biểu nhất là cuộc khởi nghĩa Trần Cảo ở Đông Triều (Quảng Ninh) đầu năm 1516 với ba lần tấn công vào Thăng Long. Các cuộc khởi nghĩa tuy thất bại nhưng đã góp phần làm cho triều đình nhà Lê mau chóng sụp đổ.
Sự suy yếu của nhà nước phong kiến tập quyền TK XVI
Sự sa đọa của triều đình phong kiến nhà Lê từ TK XVI
Khởi nghĩa nông dân ở Đàng Ngoài
Nguyên nhân nhà Lê suy thoái
Các cuộc khởi nghĩa (thời gian, người lãnh đạo, địa điểm)
Diễn biến, kết quả các cuộc khởi nghĩa
Biểu hiện suy thoái của nhà Lê
CỦNG CỐ
Năm 1511
Năm 1512
Năm 1515
Năm 1516
Hãy điền mốc thời gian cho đúng với các sự kiện trong bảng dưới đây:
Đầu thế kỉ XVI
Từ năm 1905 đến 1909
Nhà Lê bắt đầu suy yếu vào khoảng thời gian nào?
Đầu thế kỉ XVI
Trả lời nhanh các câu hỏi sau:
Cuộc khởi nghĩa nào tiêu biểu nhất trong các cuộc khởi nghĩa nông dân ở Đàng Ngoài thế kỉ XVI?
Khởi nghĩa Trần Cảo (1515)
Nơi diễn ra cuộc khởi nghĩa của Trần Cảo đầu năm 1516?
Đông Triều (Quảng Ninh)
Nghĩa quân cạo trọc đầu chỉ để ba chỏm tóc.
Vì sao nghĩa quân của Trần Cảo được gọi là “quân ba chỏm”?
3 lần
Trần Cảo đã mấy lần cho quân tấn công kinh thành Thăng Long?
Các cuộc khởi nghĩa đều thất bại, nhưng đã góp phần làm cho triều đình nhà Lê mau chóng sụp đổ.
Em có nhận xét gì về kết quả của các cuộc khởi nghĩa của nông dân ở Đàng Ngoài thế kỉ XVI?
Bài tập về nhà
- Hoàn thành tiếp những nội dung của bài theo bản đồ tư duy.
- Dựa vào lược đồ trong “Bản đồ và tranh ảnh lịch sử 7” trình bày diễn biến của cuộc khởi nghĩa Trân Tuân và khởi nghĩa Trần Cảo.
- Chuẩn bị nội dung của mục II: Các cuộc chiến tranh Nam-Bắc triều và Trịnh-Nguyễn.
Chúc các em học tốt
chào tạm biệt