Bài 13. Ôn tập truyện dân gian

"Tôi yêu truyện cổ nước tôi
Vừa nhân hậu lại tuyệt vời sâu xa
Thương người rồi mới thương ta
Yêu nhau dù mấy cách xa cũng tìm
ở hiền thì lại gặp hiền
Người ngay lại có người tiên độ trì
Từ trong truyện cổ tôi đi
Chợt nghe trong gió thầm thì tiếng xưa"
(Lâm Thị Mỹ Dạ)
Buổi 1
Truyện cổ dân gian
Khái niệm:
- Là một trong hai bộ phận cấu thành nền VHVN
- Xuất hiện và tồn tại trước TK X.
Phần lớn do nhân nhân dân lao động sáng tác.
Hình thức truyền miệng
Truyền thuyết
Khái niệm:
- Loại truyện dân gian kể về các nhân vật và sự kiện có liên quan đến lịch sử thời quá khứ,
- Thường có yếu tố tưởng tượng kì ảo.
- Thể hiện thái độ và cách đánh giá của nhân dân đối với các sự kiện và nhân vật lịch sử được kể.
Các truyện đã học
Con Rồng cháu Tiên
Có nhiều chi tiết tưởng tượng kì ảo (như hình ảnh các nhân vật thần có nhiều phép lạ, hình tượng bọc trăm trứng, .) nhằm giải thích, suy tôn nguồn gốc giống nòi và thể hiện ý nguyện đoàn kết, thống nhất cộng đồng người Việt.
Bánh chưng, bánh giầy
Vừa giải thích nguồn gốc bánh chưng, bánh giầy
vừa phản ánh thành tựu văn minh nông nghiệp ở buổi đầu dựng nước với thái độ đề cao lao động,
đề cao nghề nông và thể hiện sự thờ kính Trời, Đất, Tổ tiên của nhân dân ta. Có nhiều chi tiết nghệ thuật tiêu biểu cho truyện dân gian (nhân vật chính Lang Liêu - trải qua cuộc thi tài,
được thần giúp đỡ và được nối ngôi vua .)
Thánh Gióng
Hình tượng Thánh Gióng với nhiều màu sắc thần kì là biểu tượng rực rỡ của ý thức và sức mạnh bảo vệ đất nước,đồng thời là sự thể hiện quan niệm và ước mơ của nhân dân ta ngay từ buổi đầu lịch sử về người anh hùng cứu nước chống ngoại xâm.
Sơn Tinh, Thuỷ Tinh
Là câu chuyện tưởng tượng kì ảo, giải thích hiện tượng lũ lụt và thể hiện sức mạnh, ước mong của người Việt cổ muốn chế ngự thiên tai, đồng thời suy tôn, ca ngợi công lao dựng nước của các vua Hùng
Sự tích hồ Gươm
Bằng những chi tiết tưởng tượng kì ảo giàu ý nghĩa (như rùa vàng, gươm thần . ), truyện Sự tích hồ Gươm ca ngợi tính chất chính nghĩa, tính chất nhân dân và chiến thắng vẻ vang của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn chống giặc Minh xâm lược do Lê Lợi lãnh đạo ở đầu TKXV. Truyện cũng nhằm giải thích tên gọi hồ Hoàn Kiếm,
đồng thời thể hiện khát vọng hoà bình của dân tộc.
Cổ tích
Khái niệm: Là loại truyện dân gian kể về cuộc đời của một số kiểu nhân vật quen thuộc (bất hạnh, dũng sĩ hoặc có tài năng kì lạ, thông minh hoặc ngốc nghếch, loài vật .)
Các truyện đã học
Sọ Dừa
- Kiểu nhân vật người mang lốt vật nhưng có phẩm chất, tài năng đặc biệt. Trải qua thử thách, trút bỏ được lốt vật, được sống hạnh phúc.
- Truyện đề cao giá trị chân chính của con người và tình thương đối với người bất hạnh.
Thạch Sanh
Kiểu nhân vật người dũng sĩ có nhiều chiến công . thể hiện ước mơ về niềm tin về đạo đức, công lí xã hội và lí tưởng nhân đạo, yêu hoà bình của nhân dân ta. Truyện có nhiều chi tiết thần kì, độc đáo và giàu ý nghĩa (như sự ra đời và lớn lên kì lạ của Thạch Sanh, cung tên vàng, niêu cơm thần .)
Em bé thông minh
Kiểu nhân vật thông minh. Truyện đề cao sự thông minh và trí khôn dân gian (qua hình thức giải những câu đố, vượt qua những thách đố oái oăm, . ) từ đó tạo nên tiếng cười vui vẻ, hồn nhiên trong đời sống hàng ngày
Cây bút thần
- Kiểu nhân vật có tài năng kì lạ. Cây bút thần với khả năng, sức mạnh kì diệu là chi tiết tưởng tượng thần kì, đặc sắc.
- Truyện thể hiện quan niệm của nhân dân về công lí xã hội, về mục đích của tài năng nghệ thuật, đồng thời thể hiện ước mơ về những khả năng kì diệu của con người.
Ông lão đánh cá và con cá vàng
- Là truyện cổ tích dân gian do A.Pu-skin kể lại.
Truyện sử dụng những biện pháp nghệ thuật rất tiêu biểu của truyện cổ tích như: sự lặp lại tăng tiến của các tình huống cốt truyện, sự đối lập giữa các nhân vật, sự xuất hiện của các yếu tố tưởng tượng, hoang đường.
Truyện ca ngợi lòng biết ơn đối với những người nhân hậu và nêu ra bài học đích đáng cho những kẻ tham lam, bội bạc.
Truyện ngụ ngôn
Khái niệm: Loại truyện kể bằng văn xuôi hoặc văn vần, mượn chuyện về loài vật, đồ vật hoặc chính con người để nói bóng gió, kín đáo chuyện con người, nhằm khuyên nhủ, răn dạy người ta bài học nào đó trong cuộc sống.
Các truyện đã học
ếch ngồi đáy giếng
- Từ câu chuyện về cách nhìn thế giới bên ngoài chỉ qua miệng giếng nhỏ hẹp của chú ếch, truyện ngụ ý phê phán những kẻ hiểu biết cạn hẹp mà lại huyênh hoang, khuyên nhủ người ta phải cố gắng mở rộng tầm hiểu biết của mình, không được chủ quan, kiêu ngạo.
* Thành ngữ ếch ngồi đáy giếng
Thầy bói xem voi
- Từ câu chuyện chế giễu cách xem và phán về voi của năm ông thầy bói, truyện khuyên nhủ người ta: muốn hiểu biết sự vật, sự việc phải xem xét chúng một cách cụ thể, toàn diện.
* Liên hệ với cách đánh giá về con người của nhà văn Nam Cao (Lão Hạc)
Đeo nhạc cho mèo
Bằng nghệ thuật nhân hoá, truyện miêu tả sinh động sâu sắc làng chuột và từng loài chuột (thông qua cuộc họp của hội đồng chuột và tên gọi, bộ dạng, hành động, ngôn ngữ, tính cách của nhân vật). Truyện khuyên nhủ người ta luôn phải cân nhắc đến điều kiện và khả năng thực hiện khi dự định làm một công việc nào đó. Truyện còn phê phán những ý tưởng viển vông, những kẻ ham sống sợ chết, chỉ bàn mà không dám hành động, trút công việc khó khăn, nguy hiểm cho những người dưới quyền.
* Thành ngữ: Đeo nhạc cho mèo (Đeo chuông cho mèo, treo chuông cổ mèo)
Chân, tay, tai, mắt, miệng
- Từ câu chuyện của Chân, Tay, Tai, Mắt Miệng, truyện nêu ra bài học: Trong một tập thể, mỗi thành viên không thể sống tách biệt mà phải nương tựa vào nhau, gắn bó với nhau để cùng tồn tại; do đó phải biết hợp tác với nhau và tôn trọng công sức của nhau.
Truyện cười
Khái niệm: Là loại truyện dân gian kể về những hiện tượng đáng cười trong cuộc sống nhằm tạo ra tiếng cười mua vui hoặc phê phán thói hư, tật xấu trong xã hội.
Các truyện đã học
Treo biển
- Mượn câu chuyện nhà hàng bán cá nghe ai "góp ý" về cái tên biển cũng làm theo, truyện tạo nên tiếng cười vui vẻ, có ý nghĩa phê phán nhẹ nhàng những người thiếu chủ kiến khi làm việc, không suy xét kĩ khi nghe những ý kiến khác.
Lợn cưới áo mới
- Truyện chế giễu, phê phán những người có tính hay khoe của, một tính xấu khá phổ biến trong xã hội.
"Đời cha ông với đời tôi
Như con sông với chân trời đã xa
Chỉ còn truyện cổ thiết tha
Cho tôi nhận mặt ông cha của mình."
(Lâm Thị Mỹ Dạ)